Marketing Research Paper II (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 १
उत्पादन संशोधन व क ंमत संशोधन
PRODUCT RESEARCH & PRICE RESEARCH
प्र रण संरचना
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्ताव
१.२ वस्तू संशोधन
१.३ वस्तू संशोधनाची वैद्दशष्टे
१.४ वस्तू संशोधनाची अवश्यकता व महत्त्व
१.५ वस्तू संशोधनाची व्याप्ती
१.६ वस्तू संशोधनाच्या पद्धती
१.७ नद्दवन वस्तू द्दवकास प्रद्दिया
१.८ द्दवपण चाचणी व वस्तू चाचणी
१.९ मुद्ांकन संशोधन व संवेष्टन संशोधन
१.१० द्दकंमत संशोधन
१.११ द्दकंमत द्दनद्दश् च वर पररणाम करणारे घटक
१.१२ द्दकंमत द्दन च्या पद्धती
१.१३ द्दकंमत संशोधना महत्त्व
१.१४ द्दकंमत संशोधनाच्या पद्धती
१.१५ वस्तूमध्ये नाद्दवन्यता द्दवरुद्ध वस्तूतील बदल
१.१६ वस्तू संशोधन द्दवरुद्ध ग्राहक संशोधन
१.१७ सारांश
१.१८ स्वाध्याय
१.० उकिष्टे (OBJECTIVES)  वस्तू संशोधन काय अहे हे समजेल.
 वस्तू संशोधनाचा ऄथथ, वैद्दशष्टे, महत्त्व, व्याप्ती स्पष्ट होइल.
 मुद्ांकन संशोधन व संवेष्टन संशोधन काय अहे हे समजेल.
 द्दवपणी चाचणीची व्याप्ती व द्दकंमत संशोधनाचे महत्त्व समजेल.
munotes.in

Page 2

द्दवपणन संशोधन - II
2 १.१ प्रस्तावना (INTRODUCTION) अपण मागील घटकांमधून द्दवपणन संशोधनाची माद्दहती व व्याप्तीचा द्दवचार केला अहे.
त्याचा ऄभ्यास करतांना द्दवपणन संशोधनाच्या द्दवद्दवध शाखाची माद्दहती अपण पाद्दहली
अहे. त्याचा सद्दवस्तर ऄभ्यास या घटकामध्ये करणार अहोत.
अजच्या जागद्दतकीकरण व स्पधाथत्मक युगात द्दवपणन संशोधनाची द्दकती गरज अहे यांचा
ऄभ्यास अपण मागील घटकांमधून केला अहे. ती एक व्यापक व गद्दतमान संकल्पना अहे.
ही संकल्पना नफा द्दमळद्दवण्याऱ्या व नफा न द्दमळद्दवण्याऱ्या संघटना यांना ऄद्दतशय
फायदेशीर अहे. कारण अजच्या काळातील स्पधाथ, ग्राहकाचे वतथन, तंत्रज्ञानातील बदल
ऄशा द्दवद्दवध कारणानी सतत द्दवपणन संशोधनाची गरज भासते. या घटकामध्ये अपण वस्तू
संशोधन व द्दकंमत संशोधनाचा सद्दवस्तर ऄभ्यास करणार अहोत.
१.२ वस्तू संशोधन (PRODU CT RESEARC H) द्दवपणनाचे यश प्रामुख्याने ग्राहकांच्या समाधानावर ऄंवलबून ऄसते. त्यांची गरज, अवड
द्दनवड, मागणी, अद्दण ग्राहकांचे समाधान यावर ईद्योंगाचे यश-ऄपयश ऄंवलबून ऄसते.
त्यामुळे ईद्योजकांना सतत नद्दवन वस्तूची द्दनद्दमथती केल्यानंतर द्दकंवा वस्तू मध्ये बदल
केल्या मुळे ती वस्तू ग्राहकांचे समाधान करेल का? ग्राहक अपली वस्तू स्वीकारेल का? हे
शोधावे लागते.
द्दवपणनाच्या दृष्टीने वस्तू म्हणजे ऄशी कोणतेही घटना/ईत्पादन द्दकंवा सेवा की, ज्यामुळे
ग्राहकांचे समाधान होवून त्यांची गरज भागवली जाइल. ऄशा दृष्य द्दकंवा ऄदृष्य
घटक/ईत्पादन/ सेवा की ज्यामुळे ग्राहकास फायदा होइल द्दकवा त्याचा गरजा पूणथ होतील,
व द्दविेता ग्राहकाला ती घटना / वस्तू खरेदीसाठी प्रवृत्त करतो. त्यास वस्तू संशोधन ऄसे
म्हणता येइल.
“वस्तू संशोधन म्हणजे वस्तूचे गुणवैद्दशष्टे, वगीकरण, द्दवश्लेषण, व वस्तूची बाजारातील
संभाव्या मागणी या संदभाथतील सवथ पैलू द्दवषयी केलेले संशोधन होय.”
“वस्तूचे द्दवपणी व द्दवपणन या संदभाथत केले जाणारे सखोल ऄध्ययन/ सं-शोधन म्हणजे
वस्तू संशोधन होय.”
या वरुन वस्तू/ईत्पादन सेवाचा अकार, प्रमाण, द्दकंमत, रुप, रंग, चव, द्दवकास, अकृती-
प्रवृत्ती, या भौद्दतक व रसायद्दनक घटकाबरोबर, बांधणी, मु करण, व बोधद्दचन्हाकंन
घटकांच्या संदभाथतील संशोधन म्हणजे वस्तू संशोधन होय.
१.३ वस्तू संशोधनाची वैकशष्टे (FEATURES OF PRODUCT RESEARCH) १) द्दवपणन संशोधनातील ऄत्यंत महत्वाचा भाग म्हणजे वस्तू संशोधन होय.
२) ग्राहकांना कोणती वस्तू हवी अहे याची सद्दवस्तर माद्दहती वस्तू संशोधनातून
ईत्पादकाना द्दमळते. munotes.in

Page 3

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
3 ३) बाजारपेठे मध्ये नद्दवन वस्तूच्या संधी शोधता येतात.
४) नद्दवन नद्दवन बाजारपेठा पठा वस्तू करीता ता शोधता येतात.
५) वस्तू संशोधन ही सतत चालणारी व ऄध्यावत प्रकारची प्रद्दिया अहे.
६) प्राथद्दमक व दुय्यम तथ्याद्वारे सतत चालणारी ती एक प्रद्दिया अहे.
७) ग्राहकाची गरज व समाधान यातील दरी दूर करण्याचे कायथ वस्तू संशोधनाद्वारे केले
जाते.
८) वस्तू संशोधनामध्ये नव वस्तूची चाचणी करणे, स्पधथकांचा ऄभ्यास करणे, व वस्तू
बांधणी, मुद्दद्करणाचा ऄभ्यास केला जातो.
१.४ वस्तू संशोधनाची आवश्य ता व महत्त्व (IMPORTANCE & NEEDS OF PRODUCT RESEARCH) वस्तू संशोधनामुळे वस्तू नाकारण्याचा दर कमी करता येतो तर वस्तू द्दस्वकारण्याचा दर
वाढद्दवता येतो. त्यामुळे पुढील प्रमाणे वस्तू संशोधनाची अवश्यकता सांगता येइल.
१) ग्राह ाकभमूख वस्तूची कनकमिती (counsumer oriented production) :
ऄद्दलकडे ग्राहकाचे वतथन बदलल्यामुळे त्यांच्या अवडी-द्दनवडी प्रमाणे, गरजेप्रमाणे वस्तूची
द्दनद्दमथती करण्यासाठी वस्तू संशोधनाची गरज भासते.
२) वस्तू नापंसतीचा दर मी रणे (To Reduce the Refuse Rate) :
ग्राहकाच्या गरजे व अवडी प्रमाणे वस्तू मध्ये संशोधन करुन बदल केला जात ऄसल्याने
बाजारपेठेतून नापंसतीचा दर कमी करता येतो. वस्तू बाजारपेठेमध्ये पाठद्दवल्यानंतर वाया
जाणार नाही यांची काळजी घेण्यासाठी वस्तू संशोधनाची गरज भासते.
३) वस्तूचा कस्व ार (Product Acceptance) :
नद्दवन बाजारपेठेमध्ये अपल्या वस्तूचा द्दस्वकार होइल द्दकंवा नाही, याकरीता वस्तु
संशोधनाद्वारे द्दवपणी चाचणी केली जाते.
४) कवपणी चाचणी पररक्षण (Evaluation of Market Test) :
नद्दवन वस्तू द्दकंव चालू वस्तू नद्दवन बाजारपेठेमध्ये पाठद्दवण्यापूवी बाजारपेठ चाचणी करणे
अवश्यक ऄसते. त्याकररता वस्तू संशोधनाची गरज भासते.
५) ग्राह ांच्या प्रकतकिया (Counsumer feedback) :
द्दवपणन संशोधनातून सतत ग्राहकाची माद्दहती गोळा केली जाते. त्यातून नद्दवन वस्तू द्दकंवा
पूनद्दनद्दमथत वस्तू करीता ग्राहकांच्या काय प्रद्दतद्दिया अहे हे जाणून घेणेकरीता वस्तू संशोधन
करणे गरजेचे ठरते. munotes.in

Page 4

द्दवपणन संशोधन - II
4 ६) वस्तूचे मुल्यमापन रणे (Evaluation of product) :
वस्तू संशोधनामुळे अपल्या वस्तूची प्रद्दतमा व बाजारपेठेतील जागा / द्दस्थती काय अहे हे
समजते. तसेच द्दवियवृद्धी करीता काय करावे, वस्तूचे नद्दवन नद्दवन ईपयोग शोधून
मुल्यमापन करता येते.
७) नकवन वस्तू कव ास (Developm ent of New product) :
वस्तू संशोधनामुळे वस्तुतील नद्दवन नद्दवन कल्पना शोधता येतात., नद्दवन वस्तूची द्दवपणी
चाचणी घेता येते, वस्तूचा अकार, प्रमाण, द्दकंमत, रुप, रंग, चव, द्दवकास, अकृती-प्रवृत्ती,
या भौद्दतक व रसायद्दनक घटकाबरोबर, बांधणी, मु करण, व बोधद्दचन्हाकंन याबाबत
माद्दहती गोळा करता येते, ग्राहकांचा प्रद्दतसाद मोजता येतो.
८) कवपणी कवश्लेषण (Market Analysis) :
वस्तू संशोधनामुळे बाजारपेठेतील अपल्या वस्तूचे द्दवद्दवध ऄंगानी द्दवश्लेषण करता येते.
जसे वस्तूचा जीवन िमांतील टप्पा, जुन्या व नद्दवन बाजारपेठेची तुलना, स्पधथकांच्या
वस्तूचा पररणाम, वस्तूचा बाजारातील अपला द्दहस्सा, आ.बाबत माद्दहती गोळा करता येते.
९) वररष्ठाना व्यवस्थापनात म दत (Helpful to management) :
वस्तू संशोधनामुळे व्यवस्थापकीय वगथ व ईच्च प्रशासकीय ऄद्दधकारी वगथ यांना ऄध्यायवत
माद्दहती पुरद्दवली जाते. त्यामुळे त्यांना द्दवपणन द्दवषयक द्दनणथय घेणे सोपे जाते. जसे- वस्तू
मध्ये नाद्दवण्यता अणणे, तोटा होत ऄसलेल्या बाजारपेठेतून वस्तू काढून घेणे, द्दकंमत
द्दनद्दश् चत करणे, नद्दवन वस्तूचा प्रवेश करणे, नद्दवन प्रकारे वस्तूची बांधणी, द्दवतरण करणे,
जाद्दहरात बाबत द्दनणथय घेणे आ.
१०) अंकतम उकिष्टे व नावलौक (Increases in goodwill and objects) :
वस्तू संशोधनामुळे एकूण बाजारपेठेतील अपला द्दहस्सा समजतो. त्यामुळे नफा व ऄंद्दतम
ईद्दिष्टे साध्य करणे सोपे जाते. नावलौकीक वाढद्दवता येतो.
१.५ वस्तू संशोधनाची व्याप्ती (SCOPE OF PRODUCT RESEARCH) वस्तू संशोधन ही एक गुंतागुतीची प्रद्दिया ऄसून त्यामध्ये वस्तूची तांद्दत्रक बाजू व वस्तूची
द्दवपणन द्दवषयक बाजू ऄसे दोन प्रकारे पडतात.
अ) वस्तूची तांकि बाजू (Technical Aspect of Product) :
या प्रकारचे तांद्दत्रक संशोधन ईधोग संस्थेच्या प्रयोगशाळेमध्ये केले जाते. त्यात प्रामुख्याने
वस्तूतील भौद्दतक, रासायद्दनक गुणधमाथमध्ये बदल केला जातो. ग्राहकांच्या ऄपेषेपेप्रमाणे व
तंत्रज्ञानातील बदलानुसार वस्तूत बिल करणे, अपली वस्तू स्पधथकांच्या वस्तू पेषेपा वेगळी,
अकषथक, दजेदार, गुणवत्तापूवथक तयार करणे, वस्तूमध्ये नाद्दवण्यता अणणे, जुन्या munotes.in

Page 5

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
5 वस्तूमध्ये बदल करणे, नद्दवन तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने कच्चा मालाचा वापर करणे, बांधणी,
व्यापारी द्दचन्ह, बोधद्दचन्ह या मध्ये बिल करणे आ. करीता वस्तू संशोधन केले जाते.
ब) वस्तूची कवपणन बाजू (Marketing Aspect of Product) :
या प्रकारमध्ये ग्राहकांच्या ऄपेषेपा, दृष्टीकोन, कल, गरजा, यानुसार संशोधन केले जाते.
तसेच वस्तू द्दवतरण साखळी द्दनद्दश् चत करणे, द्दवकृय वृद्धीचे तंत्रे द्दवकसीत करणे, वस्तूचे
बाजारात स्थान द्दनमाथण करणे, बाजारपेठेतील स्पधाथ व स्पधथकांचे मुल्यमापन करणे अद्दण
द्दविोत्तर सेवा आ. संबंधी सद्दवस्तर संशोधन केले जाते.
वस्तू संशोधनाची व्याप्ती (Scope of Product Research) पुढील प्रमाणे स्पष्ट करता
येइल.
१) वस्तूतील नाकवण्यता (Product modification) :
वस्तू नाद्दवण्यता म्हणजे जुन्या वस्तू मध्ये बदल करुन नद्दवन वस्तू तयार करणे द्दकंवा
नद्दवनच वस्तूचे ईत्पादन करुन बाजारपेठे मध्ये अणणे. ईत्पादक अपल्याच वस्तू मध्ये
तांद्दत्रक शोधामुळे बदल घडवून अणतो. परंतू हा बदल ग्राहकानी द्दस्वकारला द्दकंवा नाही
यासाठी संशोधन करावे लागते. वस्तू मध्ये काळानुरुप सुधारणा / बदल करावे लागतात.
उदा. 4 G to 5G Mobile, द्दकंवा मारुतीचे K प्रकारचे आंद्दजन आ.
२) वस्तूतील सुधारणा (Product in novation) :
यामध्ये ईत्पादक अपल्या वस्तूमध्ये भौद्दतक बदल करतात. ईदा. अकार, रंग, रचना,
द्दकंमत, चव, बाह्य अकार आ. की जेणे करुन ग्राहक वस्तूकडे पुन्हा अकद्दषथत होतील.
वस्तूतील गुणवत्ता, ईपयोद्दगता, द्दवश्वसद्दनयता वाढद्दवणे, वस्तू ऄद्दधक सोइस्कर व सुरद्दषेपत
वापरासाठी तयार क रणे, स्पधथकाला स्पधाथ करण्यास तयार करणे. आ.
उदा. संगणकातील द्दवद्दवध प्रणाली मध्ये द्दवकास करणे.
३) संवेष्टन संशोधन (Packing Research) :
अजच्या बाजारपेठेमध्ये वस्तूची बाह्य बांधणी महत्त्वाची ऄसल्याने त्यांचे संशोधन सतत
केले जाते. अजच्या जागद्दतक व जाद्दहरात युगात वस्तू संवेष्टनास ऄत्यंत महत्व अहे.
संवेष्टन म्हणजे वस्तूची वाहतूक द्दकंवा साठवणूक करण्यापूवी केलेली बांधणी वेष्टन होय.
यामध्ये संवेष्टनाचे साद्दहत्य, डबा, बाटलीचा अकार , अद्दण नंतर त्याचा ईपयोग द्दकंवा नष्ट
करणे याकरीता संशोधन केले जाते. ग्राहक वगथ अकषथक संवेष्टनावरुन वस्तूची खरेदी
करतात. ग्राहकाचे प्रथम मत हे संवेष्टनावर ऄंवलबून ऄसते. म्हणून बांधणी/संवेष्टन संशोधन
महत्वाचे अहे.
४) क ंमत संशोधन (Price Research) :
वस्तूची द्दकंमत हा बाजारपेठेतील सवाथत महत्त्वाचा घटक अहे. वस्तू व सेवा यांची देवाण-
घेवाणाचे मुल्य / मोबदला / प्रद्दतफळ म्हणजे द्दकंमत होय. द्दकंमत ही ग्राहकांच्या ियशक्ती munotes.in

Page 6

द्दवपणन संशोधन - II
6 प्रमाणे व बाजारपेठेतील पररद्दस्थतीप्रमाणे योग्य ऄसावी लागते. या संशोधनात ईपलब्ध
वस्तूच्या द्दकंमतीमध्ये बदल करणे, नद्दवन वस्तूची द्दकंमत द्दनद्दश् चत करणे, बाजार
पेठेतीलबदला नुसार द्दकंमत द्दनद्दित करणे. या घटकांचा समावेश होतो.द्दकमतीमुळे बाजार
पेठेच्या द्दवकास द्दवस्तार होत ऄसतो म्हणून वस्तू संशोधनात द्दकंमत संशोधनास महत्व
अहेत.
५) बोधकचन्ह व व्यापारी कचन्ह संशोधन (Brand and Trade -mark Research):
वस्तू संशोधनातील महत्त्वाचे संशोधन म्हणजे वस्तूला नाव देणे बोधद्दचन्ह / मुद्ाकंन करणे
होय. बोधद्दचन्ह हे वेगळे ऄसावे, ग्राहकांना समजण्यास सोपे व ईच्चारणास योग्य ऄसावे.
द्दवद्दवध वस्तू मधून अपली वस्तू शोधण्यास ईपयुक्त ऄसावे. तसेच या द्दचन्हाचे शासकीय
दरबारी नामांकन/नोंदणी केलेली ऄसावी. कंपनीच्या आतर वस्तूतून योग्य वस्तू शोधता यावी
म्हणून द्दवद्दशष्ट नाव, द्दचन्ह, द्दचत्र यांचा वापर करण्यासाठी संशोधन केले जाते. अकद्दषथत
बोध द्दचन्ह व व्यापारी द्दचन्हा वरून जाद्दहरात करणे सोपे जाते.ऄद्दशद्दषेपत ग्राहक त्वररत वस्तू
खरेदी करतात.
६) वस्तू कमश्र संशोधन (product mix Research) :
वस्तू द्दमश्र म्हणजे ईत्पादकाने द्दविी करीता द्ददलेले वचन होय. वस्तू द्दमश्र संशोधनात एकूण
वस्तूच्या लांबीचे संशोधन केले जाते. तसेच वस्तू रुंदीमध्ये द्दवद्दवध वस्तूचे वचन द्ददलेले
ऄसते. तर खोलीमध्ये एकाच वस्तूचे द्दवद्दवध प्रकार द्ददलेले ऄसतात. अद्दण वस्तू द्दमलाफ
मध्ये एका वस्तू बरोबर दुसरी वस्तू ऄसते. या सवाथचे संशोधन वस्तू द्दमश्रामध्ये केले जाते.
वस्तू द्दविी डावपेचा करीता वस्तूची लांबी, रुंदी, खोली व द्दमलाफ यांचे द्दमश्रण महत्त्वाचे
ऄसते. त्याद्वारे वस्तू संशोधन केले जाते.थोडक्यात ईत्पादनाचे सवथ बाजूने संशोधन केले
जाते.
७) वस्तू जीवन चि संशोधन (Product Life C ycle Resea rch):
मानवी जीवनाप्रमाणे प्रत्येक वस्तूला जीवनचि ऄसतो. जसे सुरुवात, द्दवकास व शेवट,
वस्तू संशोधनात वस्तू जीवनचि संशोधन महत्वाचे ऄसून अपले बाजारपेठेतील ईत्पादन
वस्तू जीवनचिातील कोणत्या टप्पामध्ये अहे हे शोधता येते. त्यानुसार डावपेच अखता
येतात. कारण प्रत्येक वस्तूला द्दवद्दशष्ट / मयाथद्ददत काळ ऄसतो. त्यामुळे द्दविेत्याला त्या-त्या
जीवनचिातील ऄवस्थेमध्ये वृद्धीसाठी योग्य ते प्रयत्न करता येतात. म्हणून वस्तू
जीवनचि संशोधन महत्त्वाचे अहे.
८) नव वस्तू कव ास संशोधन (New Product Develop Research) :
नद्दवन वस्तू द्दवकास संशोधन म्हणजे ईद्योंग संस्थेचा द्दवकास-द्दवस्तार करणे करीता वस्तूची
रचना, चव, अकार बदल अद्दण वस्तू मुल्यमापन व्यावसाद्दयक पातळीवर करुन
बाजारपेठेमध्ये वस्तू द्दटकून राहणे होय.
यामध्ये नद्दवन वस्तू बाजारपेठेमध्ये अणण्याची द्दिया, नद्दवन वस्तू ग्राहकांनी द्दस्वकारावी
म्हणून नापंसतीचा दर कमी करुन द्दस्वकारण्याचा दर वाठद्दवणे करीता केलेली प्रद्दिया munotes.in

Page 7

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
7 म्हणजे नव वस्तू द्दवकास संशोधन होय. या संशोधनामुळे नद्दवन वस्तू बाजारपेठे मध्ये
त्वरीत द्दस्थर होते.
९) कवपणी व कवपणन चाचणी संशोधन (Market and Marketing Test
Research) :
यामध्ये नद्दवन वस्तू द्दकंवा नद्दवन बाजारपेठेतील ग्राहकांना पूवथ कल्पना न देता त्यांच्या
प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय जाणून घेतल्या जातात. ग्राहक नद्दवन वस्तूबाबत काय ठरद्दवतो. त्याचे
प्रत्यषेप मत काय अहे ? ह्या बाबत संशोधन केले जाते.तसेच वस्तू द्दवतरणा बाबत संशोधन
केले जाते.
१०) वस्तू स्थान संशोधन (Product Position Research):
ग्राहकांच्या मनामध्ये वस्तूबाबत स्थान / प्रद्दतमा काय अहे हे जाणून घेण्याची द्दिया म्हणजे
वस्तू स्थान संशोधन होय. ईत्पादन प्रद्दतमा प्रमाणे बाजारपेठेतील डावपेच ठरद्दवली
जातात.यामध्ये ग्राहकांची मानद्दसकता व वतथन समजते. ऄशा संशोधनातून बाजारपेठ व
ग्राहकवगथ द्दनद्दश् चत करता येतो. तसेच ग्राहकांच्या गरजा, अवश्यकता समजतात. म्हणून
वस्तू संशोधनात वस्तू स्थान महत्त्वाचे अहेत.
या प्रमाणे वस्तू संशोधनाची व्याप्ती द्दकती प्रचंड अहे यांची कल्पना येते. बाजारपेठेतील
प्रत्येक घटकांचे संशोधन वस्तू संशोधनात करता येते. वस्तूच्या कच्या मालापासून ऄंद्दतम
ग्राहकाच्या समाधाना पयथत केल्या जाण्याऱ्या सवथ द्दियाच्या संशोधनाचा समावेश वस्तू
संशोधनात होतो.
१.६ वस्तू संशोधनाच्या पद्धती (METHODS OF PRODUCT RESEARCH) वस्तू संशोधन हे अज द्दवद्यमान वस्तू द्दकंवा नद्दवन वस्तू करीता केले जाते. हे संशोधन
ईत्पादन बाजारपेठेमध्ये येणेपूवी द्दकंवा नंतर करण्यात येते. साधारणपणे पुढील पद्धतीद्वारे
वस्तू संशोधन केले जाते.
अ) सुकनयोकजत तुलनात्म चाचणी (Staggered Comparison Test):
वस्तू संशोधनाच्या या पद्धतीमध्ये ग्राहकाला एक वस्तू वापरण्यासाठी द्ददली जाते. द्दतचा
ईपयोग केल्यानंतर त्या वस्तूच्या प्रद्दतद्दिया,ऄद्दभप्राय ग्राहकाला द्दवचारले जातात. त्यांची
नोंद केली जाते. त्यानंतर काही काळानंतर त्याच ग्राहकास दुसरी पयाथयी वस्तू
ईपभोगासाठी द्ददली जाते. त्याबाबत त्याचे मत, प्रद्दतद्दिया व ऄद्दभप्राय यांची नोंद केली
जाते. या पद्धतीद्वारे प्रत्येक व प्रत्यषेप वस्तूचा वापर ग्राहक अपल्या जीवनात करीत
ऄसल्याने ईत्तरे योग्य द्दमळतात. ही चाचणी नैसद्दगथक व वास्तवतेस धरुन प्रत्यषेप केली
जाते. दोन्ही वस्तू एकाचवेळी वापरण्यासाठी द्ददल्या जात नाही. ग्राहकास तुलना करता येते.
पूवथग्रहापासून मुक् त ऄद्दभप्राय द्दमळतात.
ऄसे ऄसलेतरी, पूवीच्या वस्तूतील पूवथग्रहापासून मुक् त ऄद्दभप्राय द्दमळत नाही. पद्दहली वस्तू
दुसऱया वस्तूवर पररणाम करीत ऄसल्याने योग्य माद्दहती ईपलब्ध नाही. munotes.in

Page 8

द्दवपणन संशोधन - II
8 ब) जोडीची तुलनात्म चाचणी (Paired Comparison Test ):
या पद्धतीमध्ये ग्राहकास एकाचवेळी दोन वस्तूची जोडी द्ददली जाते. या जोडीमध्ये वरवर
पाहता फरक जाणवत नाही.बाजारातील द्दवद्यमान वस्तू व नद्दवन सुधारीत वस्तू यांची जोडी
ऄसते. या जोडीचा वापर एकाच वेळी करावयाचा ऄसतो. त्यामुळे वेळेची बचत होते.
ग्राहकास तुलना करता येते. वस्तूची प्रयोगात्मक चाचणी करता येते. नाद्दवण्यता,
प्रयोगात्मक चाचणी करीता ही पद्धत फायदेशीर अहेत.
ऄसे ऄसले तरी ग्राहकाचे ऄद्दभप्राय, प्रद्दतद्दिया, द्दनष्कषथ पुन्हा पुन्हा तपासता येत नाही.
ग्राहकांचा मनात ईत्पादनाबाबत पूवथग्रह दुद्दषतपणा द्दनमाथण होतो. दोन्ही वस्तूतील फरक
जाणवत नाही. त्यामुळे संशोधनास ऄथथ राहत नाही.
) अमार्िदशि चाचणी पद्धत (Non Directive Test):
या पद्धती मध्ये ग्राहकाला ईत्पादन चाचणीबाबत, संशोधनाबाबत पूवथ कल्पना द्ददली जात
नाही. ईत्पादन / वस्तू त्यांना प्रथम वापरण्यास द्ददली जाते. नंतर त्याच्या प्रद्दतद्दिया मत
द्दवचारण्यात येते. त्यामुळे ऄद्दभप्राय नैसद्दगथक व सत्य द्दमळतात. त्यामध्ये वस्तूची द्दकंमत,
गुणवत्ता व आतर घटकाबाबत द्दवचारणा केली जाते. पूवथ कल्पना नसल्याने ग्राहक सत्य व
ऄचूक माद्दहती देतो. ही पद्धत सोपी व ईपयुक्त अहे. मात्र फारच खचीक अहे. कारण प्रथम
वस्तूचे मोफत वाटप करावे लागते. त्याचा खचथ येतो. पूवथग्रहापासून मुक् त ऄद्दभप्राय द्दमळत
नाहीत.
ड) संयुक् त कवश्लेषण चाचणी (Conjoint Analysis use Test):
या पद्धतीमध्ये काही द्दवद्दशष्ट ग्राहक वगाथस द्दकंवा गटाला एकाच प्रकारच्या वस्तू - द्दवद्दवध
गुणधमाथच्या वैद्दशष्टाच्या वापरण्यास द्ददल्या जातात व त्यांची तुलनाकरुन ऄद्दभप्राय,
प्रद्दतद्दियाची नोंद केली जाते. या पद्धतीमध्ये एकच वस्तू परंतु द्दवद्दवध गुणधमाथच्या
ईत्पादनाची चाचणी केली जाते. ईदाः द्दशतपेय- साखर सद्दहत , साखर द्दवरद्दहत. टुथपेस्ट-
द्दमठासद्दहत, द्दनमसद्दहत, टु-आन-वन आ. या चाचणीमूळे कोणत्या वस्तूला द्दकंवा वस्तूच्या
कोणत्या प्रकारास ग्राहकाचा चांगला प्रद्दतसाद द्दमळेतो. हे ठरद्दवता येते.
ई) पूनिकनकमित तुलनात्म चाचणी (Monadic use test or Different versions
comparison test):
या पद्धतीमध्ये एका द्दवद्दशष्ट ग्राहक वगाथच्या गटास वस्तूची पररषेपणासाठी द्दकंवा मुल्यमापना
करीता वस्तू द्ददली जाते. त्यातून ग्राहकाकडून वस्तू बाबतची प्रद्दतद्दिया द्दकंवा खरेदीचा दर
काढला जातो. त्यानंतर पुन्हा त्याच वस्तूमध्ये पूनथद्दनमाथण (New Versions) करुन वस्तू
वापरण्यास द्ददली जाते. या प्रकारे वस्तू/ ईत्पादन पुन्हा - पुन्हा पूवथद्दनमाथण / रु तर करुन
चाचणी घेतली जाते. एकाच प्रकारच्या ईत्पादनाच्या द्दवद्दवध प्रकारच्या वस्तू वापरण्यास
द्ददल्या जातात. त्यांचा तुलनात्मक ऄभ्यास करून ऄंद्दतम द्दनष्कषथ काढले जातात.
ऄल्पवेळेमध्ये एकाच प्रकारच्या द्दवद्दवधवस्तू संपूणथ द्दनमाथण करून (Versions) वस्तूची
तुलना करुन मुल्यमापन करता येते. ईदा: ४G ते ५G,-Mobile . Windoes version -
2013 -2016. munotes.in

Page 9

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
9 १.७ नकवन वस्तू व ास प्रकिया (NEW PRODUCT DEVELOPMENT PROCESS) नद्दवन वस्तू द्दवकास प्रद्दिया ही पुढील टप्पाद्वारे पूणथ केली जाते.
१) नद्दवन बाजारपेठेत वस्तूची द्दविी.
२) द्दवद्यमान वस्तू मध्ये नद्दवन बदल करणे.
३) द्दवद्यमान वस्तू नद्दवन बाजारपेठेत द्दविी करणे.
४) जुनीच वस्तू नद्दवन नावाने द्दकंवा नद्दवन बाजारपेठेत द्दविी करणे.
१) नकवन ल्पना रणे (New Idea generation) :
वस्तू संशोधनातून नद्दवन नद्दवन वस्तू द्दवकासाच्या कल्पना द्दनमाथण होत ऄसतात. दुय्यम
तथ्ये द्दकंवा ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दियेतून बरीच माद्दहती ईपलब्ध होत ऄसल्याने त्याद्वारे नद्दवन
कल्पना सुचतात. व त्यानुसार ईत्पादनामध्ये द्दवकास करणे सोपे जाते. दुय्यम तथ्ये द्दकंवा
माद्दहतीद्वारे स्पधथकांच्या वस्तूची माद्दहती व तंत्रज्ञानासंबंधी माद्दहती द्दमळते त्याद्वारे अपल्या
वस्तूमध्ये बदल करुन ईत्पादन द्दवकास करणे शक् य होते. तसेच ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दियेतून व
मतामधून नद्दवन नद्दवन कल्पना सूचतात त्यातून ईत्पादन द्दवकास करता येतो.
२) ल्पनांचे मुल्यमापन रणे (Evaluation of Ideas):
वस्तू संशोधनातून प्राप्त झालेल्या कल्पना सवथच ईद्योग सस्थांना कायाथद्दवन्त करता येत
नाही. काही कल्पना प्रत्यषेपात व्यवहारी ईपयोगी नसतात तर काही कल्पना ऄवास्तव
ऄव्यवहारी ऄसतात. त्यामुळे सूचद्दवलेल्या कल्पनाचे प्रथम मुल्यमापन करावे लागते. त्या
करीता पुढील प्रश् नाचे ईत्तरे द्दमळवावी लागतात.
ऄ) नद्दवन वस्तू द्दवकास हा ईपलब्ध साधन सामुग्रीतून होइल द्दकंवा नद्दवन साधन सामुग्री
लागेल?
ब) बाजारपेठ द्दकंवा ग्राहक ही नद्दवन वस्तू द्दस्वकारतील काय ?
क) नद्दवन वस्तू ग्राहकाची गरज पूणथ करेल का ?
ड) नद्दवन वस्तूबाबत द्दवद्यमान व भद्दवत्यव्य काय अहे ?
इ) या नद्दवन वस्तूपासून द्दकती नफा द्दमळेल द्दकंवा ही वस्तू द्दकती प्रमाणात फायदेशीर
ठरेल ? आत्यादी
आ) प्रश् नाची ईत्तरे शोधावी लागतात.
३) वस्तू सं ल्पना कव ास चाचणी (product concept development testing):
नद्दवन वस्तू संकल्पना ही द्दकती फायदेशीर अद्दण व्यवहायथ अहे. याबाबत चाचणी केली
जाते. त्यामध्ये नद्दवन वस्तूमुळे ग्राहकांचे समाधानव गरज पूणथ होइल काय? द्दकंवा नद्दवन munotes.in

Page 10

द्दवपणन संशोधन - II
10 वस्तू बाजारात अणल्या नंतर ग्राहक ती वस्तू खरेदी करतील काय ? तसेच ग्राहकास
नद्दवन वस्तूतील नद्दवन कल्पना समजतील काय ? ऄशा द्दवद्दवध प्रश् ना चे ईत्तरे प्रथम
शोधावी लागतात.
४) व्यावसाकय पृथ: रण ( Business Analysis) :
नद्दवन वस्तू द्दवकास प्रद्दियेत वस्तू संकल्पना चाचणी पूणथ झाल्या नंतर व द्दनद्दश् चत
झाल्यानंतर त्या वस्तूचे ईत्पादन व्यावसाद्दयक दृष्टया परवडणारे अहे काय? याबाबत
पृथ:करण करावे लागते. व्यावसाद्दयक दृष्टीकोनांतून वस्तूचा ईत्पादन खचथ, मागणी, नफा,
आ. गोष्टीचा द्दवचार करावा लागतो.जर वस्तू / ईत्पादन व्यावसाद्दयक दृष्ट्या फायदेशीर ऄसेल
तरच वस्तू ईत्पादनास सुरुवात केली जाते.
५) पररक्षणात्म कवपणन (Experimental Marketing Testing):
या ऄवस्थे मध्ये वस्तूची थोडया ठराद्दवक भौगोद्दलक षेपेत्रातील बाजारपेठेत व्यापारी
पररषेपणा करीता अणले जावे. यामधून ग्राहकांची प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय शोधणे, वस्तूतील
गुणदोष यांचे पररषेपण करणे आ. पररषेपा घेतल्या जातात. अद्दण त्यानुसार वस्तू मध्ये सुधारणा
केल्या जातात. अद्दण त्यानुसार वस्तूमध्ये पुन्हा पुन्हा सुधारणा केल्यात जातात. त्यानंतर
वस्तूच्या स्पधेच्या द्दस्थतीचे ऄवलोकन करुन संपूणथ द्दवपणन धोरण ठरद्दवण्याचा द्दनणथय
घेतला जातो.
६) प्रकतरूप बाजारपेठ चाचणी (Simulated market teasting ):
प्रद्दतरूप बाजारपेठ चाचणी या चाचणीमध्ये नवीन ईत्पाद्ददत मोजक्याच वस्तू लहान
प्रमाणावरील प्रद्दतरूप बाजारपेठेमध्ये प्रथम द्दवकून पाहणे होय. एक द्दकंवा दोन शहरांतील
अपल्या ईत्पादनास ग्राहकांचा कसा प्रद्दतसाद द्दमळतो अहे हे तपासून पद्दहले जाते.
याबिल मूल्यमापन करण्याकररता अपली नवीन ईत्पाद्ददत वस्तू प्रथम ग्राहकांना द्ददली
जाते. त्यानंतर प्रयोगात्मक पद्धतीने चाचणी घेतली जाते. त्यामुळे ग्राहकांच्या वस्तू द्दमश्रा
बाबत ऄसलेले वतथन पाहून पुढील डावपेच अखणे सहज शक्य होते. प्रद्दतरूप बाजार
चाचणीमध्ये एका छोट्या बाजारपेठेमध्ये प्रथम वस्तूची द्दविी केली जाते. अद्दण ग्राहकांचा
प्रद्दतसाद तपासला जातो त्यानंतरच नवीन डावपेच अखले जातात.
८) कवपणन चाचणी (Test marketing ):
“पररवतथनीय वस्तू द्दकंवा नव वस्तूची द्दनद्दमथती केल्या नंतर एका ठराद्दवक बाजारपेठे मध्ये
मोठया प्रमाणावर द्दविी करण्यापूवी ती वस्तू ठराद्दवक ग्राहकांना द्ददली जाते. त्यांचा
ऄद्दभप्राय व प्रद्दतद्दिया घेतल्या जातात. त्यामुळे वस्तूचे द्दकती प्रमाणात ईत्पादन करावे
द्दकंवा त्यात काय बदल करावे हे समजते. जर ग्राहकांचा प्रद्दतसाद नसेल तर मोठ्या
प्रमाणावरील ईत्पादनास ऄथथ नसतो. म्हणून द्दवपणन चाचणी करणे अवश्यक ऄसते. या
पररवतथतीत द्दकंवा नवीनच तयार केलेल्या वस्तूचे मोठया प्रमाणावर द्दविी करण्यापुवी
एखाद्या लहान बाजारपेठे मध्ये थोडया लहान प्रमाणावर प्रथम वस्तू द्दविीला अणली जाते.
त्या प्रद्दियेला द्दवपणन चाचणी ऄसे म्हणतात. munotes.in

Page 11

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
11 ९) व्यापारी रण (Commercialisation):
जर बाजार चाचणी ही सकारात्मक अली तर वस्तूचे मोठ्या प्रमाणावर ईत्पादन
करण्यासाठी सुरुवात केली जाते तसेच ते ईत्पादन सवथ बाजारपेठेमध्ये पाठवले जाते. जर
द्दवपणानं चाचणी नकारात्मक ऄसेल तर नवीन ईत्पादन थांबवले जाते त्यास व्यापारीकरण
ऄसे म्हणता येइल.
१.८ कवपणन चाचणी व वस्तू चाचणी (TEST MARKETING & PRODUCT TESTING ) ईद्योजक व ईत्पादक अपल्या वस्तूमध्ये ग्राहकांच्या मागणीप्रमाणे द्दकंवा गरजेप्रमाणे,
द्दवज्ञान तंत्रज्ञानातील बदलानुसार बदल करीत ऄसतो. एखादे वेळेस संपूणथ नद्दवनच वस्तू /
ईत्पादन शोधले जाते. या पररवतथन केलेल्या वस्तूचे मोठया प्रमाणावर द्दविी करण्यापुवी
एखाद्या लहान बाजारपेठे मध्ये थोडया लहान प्रमाणावर प्रथम वस्तू द्दविीला अणली जाते.
त्या प्रद्दियेला द्दवपणन चाचणी ऄसे म्हणतात. या चाचणीदारे ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया जाणून
घेता येतात.
“पररवतथनीय वस्तू द्दकंवा नव वस्तूची द्दनद्दमथती केल्या नंतर एका ठराद्दवक बाजारपेठे मध्ये
मोठया प्रमाणावर द्दविी करण्यापूवी ती वस्तू ठराद्दवक बाजारपेठेमध्ये ठराद्दवक ग्राहकांना
द्ददली जाते. त्यांचा ऄद्दभप्राय प्रद्दतद्दिया घेतल्यास त्या वस्तूचे द्दकती प्रमाणात ईत्पादन
करावे द्दकंवा त्यात काय बदल करावे हे समजते. जर ग्राहकांचा प्रद्दतसाद नसेल तर त्या
ईत्पादनास ऄथथ नसतो म्हणून द्दवपणन चाचणी करणे अवश्यक ऄसते.
द्दवपणन संशोधनामध्ये ग्राहक संशोधन महत्त्वाचे ऄसून त्यामध्ये द्दवपणन चाचणीचा ऄंतभाथव
होतो. वस्तू चाचणी केल्या नंतर द्दवपणन चाचणी करावी लागते. त्याकरीता ईद्योजक,
ईत्पादक, द्दकंवा संशोधक अपल्या द्दनवडक बाजारपेठेतील ग्राहकांना प्रत्यषेप भेट देवून
त्यांचा ऄद्दभप्राय प्रद्दतद्दिया घेत ऄसतात. ग्राहकांची सकारात्मक प्रद्दतद्दिया अल्यानंतर
वस्तूचे मोठया प्रमाणावर व्यापारी दृष्टीकोनातून ईत्पादन - द्दविी करणे सोइचे जाते. परंतू
द्दवपणन चाचणी न घेता वस्तू द्दवपणी मध्ये अणल्यास मोठा तोटा द्दकंवा नुकसान होण्याची
शक् यता ऄसते. म्हणून द्दवपणन चाचणी महत्वाची ऄसते.
अ) कवपणन चाचणीचा उिेश (OBJECTIVES OF TEST MARKETING) :
१) नद्दवन वस्तू करीता बाजारपेठेचा प्रद्दतसाद ऄजमावणे
२) नव वस्तू करीता बाजारपेठीय डावपेच तपासणे
३) संभाव्य ग्राहकाचा प्रद्दतसाद - प्रद्दतद्दियाचा ऄभ्यास करणे.
४) द्दवपणन षेपेत्रातील द्दवपणन द्दमश्राचा व डावपेचाचा ऄभ्यास करणे.
५) मोठया प्रमाणावरील ईत्पादनापूवी व द्दवस्तृत बाजारपेठेमध्ये वस्तू पाठद्दवण्यापूवी
वस्तूबाबत ग्राहकाचा प्रद्दतसाद तपासणे, आ. munotes.in

Page 12

द्दवपणन संशोधन - II
12 (i) कवपणन चाचणीची वैकशष्ट्ये: ( Features of Test Marketing)
१) वास्तव प्रयोर् (Real experiement) :
द्दवपण चाचणी प्रत्यषेपात लहान द्दवपणीत घेतली जाते द्दकंवा वास्तव प्रयोग त्यामध्ये केला
जातो या वास्तव प्रयोगामध्ये ग्राहकांना प्रयोगासंबंधी माद्दहती द्ददली जात नाहीत त्यामुळे
ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया सकारात्मक व योग्य द्दमळतात.
२) कवपणानातील प्रकतसाद ( Response of Market ):
नवीन ईत्पादनाला ग्राहकांनी द्ददलेला प्रद्दतसाद जाणून घेण्याकररता द्दवपणन प्रद्दतसाद
चाचणी केलेली ऄसते. त्याचबरोबर ईद्योजकाने ऄवलंबलेला द्दवपणी डावपेजाचे मूल्यमापन
करून ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया जाणून घेतल्या जातात.
३) ालावधी (Duration):
द्दवपणन चाचणी साधारणपणे काही द्ददवसापासून काही अठवड्या पयंत एकाच
बाजारपेठेमध्ये राबवली जाते. त्यामुळे ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया लवकर समजतात. पुढील
द्दनणथय घेणे सहज शक्य होते.
४) मयािकदत क्षेि (Limited Area ):
द्दवपणन चाचणी ही केंद्दद्त द्दवपणीमध्ये मयाथद्ददत ऄशा पररसरामध्ये घेतली जाते. मयाथद्ददत
वस्तूच मयाथद्ददत ग्राहकांनाच द्ददल्या जातात. त्यामुळे मयाथद्ददत पररसराची चाचणी पररपूणथ
करता येते.
५) कवकवध पद्धती (Various Methods):
द्दवपणन चाचणी कररता द्दवद्दवध पद्धतींचा वापर केला जातो. जसे जोडीची तुलनात्मक पद्धत,
चढ-ईतार तुलनात्मक चाचणी पद्धत व मागथदशथक चाचणी पद्धत आत्यादी.
ब) कवपणन चाचणीच्या पद्धती ( Methods of Test Market ing):-
१. प्रमाकणत चाचणी पद्धत : (Standard Test Method)
द्दवपणन चाचणीच्या या पद्धतीमध्ये ईद्योग संस्था अद्दण त्यांचे कमथचारी सहभागी होतात.
नवीन ईत्पादन हे एका द्दवद्दशष्ट केंद्दद्त बाजारपेठेमध्ये द्दनयद्दमत द्दवतरण प्रणाली द्वारे द्दवतररत
केली जाते. त्या केंद्दद्त बाजारपेठेतील मयाथद्ददत ग्राहकांचे वतथन ऄभ्यासाले जाते. त्यांच्या
प्रद्दतद्दिया घेतल्या जातात.
२. कनयंकित कवपणी चाचणी: ( Controlled Test Method)
ही चाचणी करताना बद्दहस्थ संस्थेची मदत घेतली जाते. संपूणथ चाचणीचे काम त्रयस्थ
संस्थेकडे सोपवून ऄहवाल मागद्दवला जातो. त्रयस्थ संस्था बाजारपेठेची द्दनवड, वस्तूंची
द्दनवड, द्दवतरण व्यवस्था द्दविेय वृद्धी, द्दनवडतात अद्दण द्दवद्दवध डावपेच अखत
ऄसतात.त्याद्वारे ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया जाणून त्यांचा ऄहवाल ईत्पादकाला पाठवला
जातो. munotes.in

Page 13

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
13 ३. प्रकतरूप चाचणी पद्धत : (Simulated Te st Method)
द्दवद्दवध भौगोद्दलक स्थानांमधून ईत्तरदात्याची द्दनवड करून त्यांना नवीन ईत्पादनाची
माद्दहती द्ददली जाते. त्यांना नवीन ईत्पादन खरेदी करण्याची द्दवनंती करून त्यांच्या
प्रद्दतद्दिया घेण्यासाठी मुलाखती घेतल्या जातात. ग्राहकांचे द्दनरीषेपण केले जाते अद्दण
अलेल्या ऄनुभव, सूचना, प्रद्दतद्दिया, ऄद्दभप्राय एकत्र गोळा करून ऄहवाल ईत्पादकाला
पाठवला जातो. प्रद्दतरूप चाचणी पूणथ केली जाते.
) कवपणन चाचणीचे फायद (Advantages of Test Marketing) :
१) प्रायोद्दगक पातळीवर नववस्तूची द्दवपणन चाचणी घेवून त्यांनतर ईत्पादनामध्ये वाढ
करता येते.
२) ग्राहकांचा प्रद्दतसाद द्दमळाल्यानंतर व्यापारीदृष्या ईत्पादन करता येते. त्यामुळे
द्दवियवृद्धी करता येते.
३) ग्राहकांच्या अवडी-द्दनवडी प्रमाणे वस्तू मध्ये बदल करता येतो. ग्राहकांना दजेदार
वस्तू देता येतात.
४) ग्राहकांचा प्रद्दतसाद - ऄद्दभप्राय समजत ऄसल्याने वस्तूमध्ये सुधारणा करुन
गुणवत्तापूणथ वस्तू बनद्दवता येतात.
५) द्दविीचा पररणाम पडताळून पाहता येतो.
६) सुरुवातीस ग्राहकांना मोफत वस्तू नमुने वापरण्यास द्ददले जातात. त्यामुळे ग्राहकाचा
ऄनुभव, प्रत्यषेप जीवनात वस्तूचा ईपयोग पडताळून पाहता येतो.
७) ऄचूक व वास्तव ऄद्दभप्राय प्राप्त होतात.
८) दजेदार व गुणवत्तापूणथ वस्तूना ऄद्दधक द्दकंमत द्दमळते त्यामुळे ईद्योगाचा नावलौद्दकक
वाढतो.
९) स्पधेकांच्या बाजारपेठेमध्ये सहज द्दटकून राहता येते.
१०) वस्तूला व्यापक, अंतरराष्रीय स्थरावर बाजारपेठ द्दमळद्दवला येते.
ड) वपणन चाच चे तोटे/द ष (Limitation o f Test Marketing) :
१) द्दवपणन चाचणी प्रद्दिया ऄद्दतशय खद्दचथक प्रद्दिया अहे.
२) फक्त ग्राहकपयोगी वस्तूची चाचणी करता येते. त्यामुळे औद्योंद्दगक वस्तू व चैद्दनच्या
वस्तूची चाचणी करता येत नाही.
३) ग्राहकांचे वतथन सतत बदलत ऄसते, त्यामुळे त्यांच्या प्रद्दतद्दियेवर ऄंवलबून राहता
येत नाही. munotes.in

Page 14

द्दवपणन संशोधन - II
14 ४) द्दवपणन चाचणीची तथ्ये, माद्दहती गोळा करण्यासाठी तज्ञ व प्रद्दशद्दषेपत कमथचारी वगथ
लागतो. त्यांना ऄनुभव ऄसावा लागतो. त्यांचा खचथ वाढतो.
५) वस्तूच्या द्दवपणन चाचणीमुळे गुप्तता राहत नाही. स्पधथक तशीचे वस्तू तयार करतात.
६) द्दवपणन चाचणी करीता बाजारपेठ, ग्राहक शोधणे हे काम ऄंत्यत गुतांगुतीची अहे.
७) ग्राहकांच्या वतथन प्रणालीवर ऄथथद्दवभाग, सामाद्दजक, संस्कृतीक, व पयाथवरणीय घटक
पररणाम करतात.
८) द्दवपणन चाचणी मध्ये ऄनेकवेळा ग्राहकांचे द्दहतसंबंध जपले जात नाहीत. ग्राहक संबंध
सतत बदलत ऄसतात. त्यामुळे द्दवपणन चाचणी योग्य होत नाही
९) लहान द्दवपणीतील द्दनष्कषथ / ऄद्दभप्राय मोठया शहरातील द्दवपणीमध्ये योग्य ठरत नाही.
१०) द्दवपणन चाचणीमुळे वस्तूची मागणी वाढत नाहीत.
१.९ मुद्ां न संशोधन व संवेष्टन संशोधन (BRAND RESEARCH & PACKAGING RESEARCH) १.९.१ मुद्ां न संशोधन: ( Brand Research)
मुद्ीकरण म्हणजे ऄसे नाव, संज्ञा, खूण, अकृती द्दकंवा द्दचत्राकृती की, ज्याच्या साह्याने
एका ईत्पादकाच्या वस्तू द्दकंवा सेवा स्पधथक ईत्पादकाच्या/वस्तू -सेवांपासून सहज वेगळ्या
करता येतात. मुद्ीकरणामुळे ईत्पादनाला बाजारपेठेत स्वतंत्र व्यद्दक्तमत्व प्राप्त होते. त्यामुळे
ग्राहकांना वस्तू द्दवषयी व द्दतच्या गुणवत्ता द्दवषयी अत्मद्दवश्वास द्दनमाथण होतो. अपल्या वस्तू
कररता ग्राहक वगथ द्दनमाथण करण्याची संधी बोधद्दचन्हातूनच ईत्पादकांना प्राप्त होते. त्यामुळे
बोधद्दचन्ह ठरद्दवण्यापूवी बोधद्दचन्हाचा सखोल ऄभ्यास करून त्यावर संशोधन करावे लागते.
ऄश्या बोधद्दचन्हाची नोदंणी सरकार दरबारी केली जाते. ज्यावेळेस बोधद्दचन्हाला कायदेशीर
संरषेपण प्राप्त होते, त्याला व्यापारी द्दचन्ह (Trade Mark) ऄसे म्हणतात.
द्दवद्दवध ईत्पादकांच्या ऄसंख्य वस्तूंमधून ग्राहकाला कोणतीही वस्तू द्दकंवा सेवा सहज
पद्धतीने शोधता येणे कररता मुद्ांकन - बोधद्दचन्ह तयार करावे लागते. कारण मुद्ांकन हे
द्दवद्दवध प्रकारच्या कंपन्याच्या द्दवद्दवध प्रकारच्या वस्तू मधून एक द्दवद्दशष्ट वस्तू शोधणे
यासाठी केले जाते. ईदाहरणाथथ- द्दफद्दलप्स, नेस्कॉपे, द्दव्हद्दडओकॉन, बीपीएल,द्दजओ ऄसे
काही नामांद्दकत मुद्ांकनांचे नावे सांगता येतील.
मुद्ां न संशोधन हे पुढील पररकस्थतीमध्ये ेले जाते: ( Need of Brand
Research)
(१) नद्दवन कंपनी प्रथमच नवीन ईत्पादने/ वस्तू तयार करते.
(२) ऄद्दस्तत्वात ऄसलेली कंपनी जेव्हा नवीन ईत्पादने बाजारपेठेत अणते.
(३) दोन कंपन्या एकत्र येतात अद्दण नवीन वस्तू द्दनमाथण करतात. munotes.in

Page 15

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
15 (४) वस्तूमध्ये बदल करून त्यात नाद्दवन्यपूणथता अणली जाते ऄशा वेळेला मुद्ांकन
संशोधन करणे गरजेचे ऄसते.
औद्योद्दगक िांती होण्यापूवी बाजारपेठांचा द्दवस्तार हा मयाथद्ददत स्वरूपात होता. ईत्पादनाचे
प्रमाण देखील मयाथद्ददत होते. त्यामुळे बाजारपेठेतील वस्तू देखील मयाथद्ददत प्रमाणात
ऄद्दस्तत्वात होत्या. त्यामुळे ग्राहक स्वतः मालाचे/ वस्तूचे द्दनरीषेपण परीषेपण करून तो
खरेदी करीत ऄसे. परंतु औद्योद्दगक िांतीनंतर मात्र गेल्या दोन-तीन शतकात यात पूणथपणे
बदल झाला.तसेच अधुद्दनकीकरण जागद्दतकीकरण या मुळे
बाजारपेठ वाढल्या, स्पधाथ वाढल्या, स्पधथक वाढले, ईत्पादनाचे प्रमाण वाढले यामुळे
बाजारातील ऄनेक वस्तुत अपली वस्तू त्वररत ओळखता यावी म्हणून ईत्पादकांनी
वस्तूवर संवेष्टन करून त्यावर अपले बोधद्दचन्ह द्दकंवा नाव वापरण्यास सुरुवात केली
यालाच अपण मुद्ा द्दकंवा प्रद्दतमा ऄसे म्हणतो. बोधद्दचन्हांच्या साह्याने ग्राहकांना अपणास
हवी ऄसलेली वस्तू ओळखण्यासाठी ईत्पादकांना मुद्ीकरणाची अवश्यकता ऄसते.
ईदा. ऄपल कंपनीने अपल्या वस्तू वर सफरचंद दाखद्दवले अहे. ग्लुकोज द्दबस्कीट
पुड्यांवर छोट्या बालकाचे द्दचत्र ऄसते. ह्या त्या त्या ईत्पादकांच्या मुद्ा/ बोधद्दचन्ह होत.
१.९.१.अ बोधकचन्हाचे फायदे / महत्व: ( Advantages of Brand Research)
१. स्वतंि अकस्तत्व:(Separate Identity) बोधद्दचन्हामुळे ईत्पादकांना बाजारपेठेत
एक अगळे वेगळे ऄसे स्वतंत्र ऄद्दस्तत्व प्राप्त होते.
२. कविीवृद्धी: (Increasing sales) बोधद्दचन्हाचा ई पयोग द्दविीत वाढ करण्या साठी
ईत्पादकांना व द्दविेत्यांना मोठ्या प्रमाणात होतो. कारण हे एक द्दविीचे पररणामकारक
साधन समजले जाते.
३. त्वररत कविी व प्रकसद्धी : ( Quick sales and publicity) बोधद्दचन्ह ऄसलेल्या
वस्तू ह्या ग्राहक वगाथत त्वररत प्रद्दसद्धीला येतात. त्यामुळे ऄशा प्रकारच्या वस्तू
द्दवकण्यासाठी द्दविेत्यांना द्दवशेष प्रयास करावे लागत नाही. Ex- Sumsung, Rolex
watch.
४. त्वररत ओळख: ( Quick Indentify) बोधद्दचन्हाच्या साह्याने ग्राहकांना हवी
ऄसलेली वस्तू त्वररत ओळखता येते.ऄशा बोधद्दचन्हाद्दकत वस्तूंच्या दजाथबाबत
ग्राहकाना पूणथ अत्मद्दवश्वास ऄसतो.
५. क ंमत कनकित: ( Fixed Price) वस्तूंची द्दकंमत द्दनद्दित करण्यासाठी अद्दण
वस्तूचा पुरवठा द्दनयद्दमत करण्यासाठी ईत्पादकांना बोधद्दचन्हाची मदत होते.
६. ामकर्रीचा शोध : ( Strengh of brand) ऄद्दस्तत्वात ऄसलेल्या बोधद्दचन्हच्या
कामद्दगरीचे परीषेपण केले जाते. ऄशा बोधद्दचन्हा मुळे द्दविीत खरोखरच वाढ होते
का? याचा ऄभ्यास केला जातो. munotes.in

Page 16

द्दवपणन संशोधन - II
16 ७. लो कप्रयता: ( Popularity) ऄशा बोधद्दचन्हा मुळे लोकद्दप्रयतेचा ऄभ्यास केला
जातो.तसेच स्पधथकाच्या लोकद्दप्रयतेचा ऄभ्यास केला जातो.
८. ग्राह ाचे स्मरण मुल्य तपासणे: ( Find out to recall of Co nsumers )सहज
पणे ग्राहकाच्या लषेपात अपले बोधद्दचन्ह राहते का याचा ऄभ्यास केला जातो.ऄन्यथा
त्यात बदल सुचद्दवला जातो.
९. बोधकचन्हाचे कवस्तारी रण: (Brand extension and growth) सहजपणे
ग्राहकाच्या लषेपात अपले बोधद्दचन्ह राहत नसल्यास बोधद्दचन्हाचे द्दवस्तारीकरण केले
जाते.नद्दवन बोधद्दचन्ह तयार केले जाते.
१०. ग्राह ाचे मन जाणणे: (perceive the company’s product) अपल्या
मुद्कांना बाबत ग्राहकाच्या मनात काय भावना अहेत. हे बोधद्दचन्ह संशोधनामुळे
तपासता येते.
१.९.१.ब बोधकचन्हाचे घट (components of a brand ):
अधुद्दनकीकरण जागद्दतकीकरण या मुळे बाजारपेठ वाढल्या, स्पधाथ वाढल्या, स्पधथक वाढले,
ईत्पादनाचे प्रमाण वाढले यामुळे बाजारातील ऄनेक वस्तुत अपली वस्तू त्वररत ओळखता
यावी म्हणून ईत्पादकांनी वस्तूवर संवेष्टन करून त्यावर अपले बोधद्दचन्ह द्दकंवा नाव
वापरण्यास सुरुवात केली यालाच अपण मुद्ा द्दकंवा प्रद्दतमा ऄसे म्हणतो. बोधद्दचन्हांच्या
साह्याने ग्राहकांना अपणास हवी ऄसलेली वस्तू ओळखण्यासाठी ईत्पादकांना
मुद्ीकरणाची अवश्यकता भासते. बोधद्दचन्ह ठरद्दवताना पुढील घटकांचा द्दवचार
ईत्पादकांना करणे अवश्यक ऄसते.
१. तीव्र भावना (Passions & why) :
बोधद्दचन्हाच्या माध्यमातून ग्राहकांना अपल्या भावना तीव्रतेने कळणे अवश्यक ऄसते.
अपली वस्तू त्यांनी का खरेदी करावी? हे द्दवद्दवध मुद्द्याद्वारे ग्राहकांना कळले पाद्दहजे.
ईदाहरणाथथ. “Boost is the secret of my energy ” त्या Boost नावाच्या
बोधद्दचन्हातून ईत्पादक ग्राहकाला त्याच्या मुलांच्या कायथषेपमतेत वाढ करण्यासाठी ईपयुक्त
ऄसल्याची भावना पोहचवीत ऄसतो. {Your Why = Why Customer Buy } ऄसे
म्हणता येइल.
२. बोधकचन्हाचे आश्वासन (define clear brand promise ):
बोधद्दचन्हाद्वारे ईत्पादकवगथ वस्तूदजाथ,गुणवत्ता अद्दण ईपयोद्दगता द्दवषयी एक अश्वा सन
ग्राहकांना देणे अवश्यक ऄसते. ईदा. 'सन लाइट' साबणाचे बोधद्दचन्ह वरून कपड्यांच्या
स्वच्छतेचे अश्वासन-सूयथप्रकाशाएवढी द्दमळणारी स्वच्छता ऄसे ऄसते.

munotes.in

Page 17

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
17 ३. ेंकद्त बाजारपेठ ठरवणे (identity your target market) :
ईत्पादक सवथच प्रकारच्या ग्राहकांना सवथच प्रकारच्या वस्तूचा पुरवठा करू शकत नाही
त्यामुळे ईपलब्ध बाजारपेठेतील केंद्दद्त ग्राहक म्हणजे द्दनवडक ग्राहक ठरद्दवणे अवश्यक
अहे. ईदाहरणाथथ. ऄपल कंपनीचे मोबाइल वापरणारे श्रीमंत ग्राहक ही केंद्दद्त बाजारपेठ
द्दनवडलेली अहे.
४. स्पष्ट व सातत्य असलेली ल्पना (crate clear & mistake design) :
ॲमेझॉन द्दकंवा अयफोन या जागद्दतक बोधद्दचन्हाचा द्दवचार केल्यास त्याचा लोकद्दप्रय
ऄसलेला लोगो समोर येतो. त्या बोधद्दचन्हाद्वारे त्या त्या ईत्पादकाची सवथ ईत्पादने
डोळ्यासमोर येतात. यावरून बोधद्दचन्ह महत्त्वाचे ऄसल्याचे स्पष्ट होते. व एकाच
बोधद्दचन्हाच्या वस्तूचे ईत्पादनात सातत्य ऄसले पाद्दहजे. कोलगेट, द्दफलीप्स ही बोधद्दचन्हे
वषाथनुवषे सातत्याने वापरात अहे.
५. स्पष्ट कवपणन डावपेच (clear marketing strategy) :
बोधद्दचन्हाच्या यशस्वीतेकररता द्दवपणन डावपेच स्पष्टपणे द्दवकद्दसत करणे महत्त्वाचे ऄसते.
ईदाहरणाथथ. काही ईत्पादक कंपन्या त्यांच्या बोधद्दचन्हाद्वारे द्दवपणन डावपेच तयार करतात
द्दफद्दलप्स कंपनीची ईत्पादने थोडी आतर स्पधथकांपेषेपा महाग वाढतील पण ती वेगळी व
दजाथत्मक ऄसल्याचे द्दवपणन डावपेच दाखवतात.
६. स ारात्म बोधकचन्ह प्रकतमा (positive brand image) :
ईत्पादकाने तयार केलेल्या द्दवद्दशष्ट बोधद्दचन्हाद्दवषयी ग्राहकांचा ऄद्दभप्राय द्दकंवा मत म्हणजेच
बोधद्दचन्ह प्रद्दतमा होय. ऄशी प्रद्दतमा ऄनुकूल द्दकंवा प्रद्दतकूल दोन्ही प्रकारची ऄसू शकते. ही
प्रद्दतमा ऄनेक घटकांवर ऄवलंबून ऄसते. त्याकररता ईत्पादकाने द्दविी वृद्धी, अव्हाने,
द्दवपणन धोरणे, डावपेच आत्यादी. त्या ऄनुषंगाने तयार करून ईत्पादनाची प्रत योग्य रीतीने
ठेवून सकारात्मक बोधद्दचन्ह प्रद्दतमा द्दवकद्दसत करणे महत्त्वाचे ऄसते.
१.९.२ बांधणी / संवेष्टन संशोधन (Packaging Research ):
वस्तू बांधणी-संवेष्टन हे द्दवपणन प्रद्दियेतील महत्वाचे कायथ अहे. संवेष्टन द्दकंवा बांधणी
संशोधन म्हणजे वस्तू द्दकंवा ईत्पादनाला योग्य त्या प्रकारच्या साद्दहत्याचा ईपयोग करून
बांधणे होय. वस्तूची बांधणी ही ईत्पाद्कापासून ऄंद्दतम ग्राहकांपयथत सुद्दस्थतीत वस्तूची
वाहतूक करण्यासाठी केली जाते. तसेच वस्तूचे संरषेपणासाठी भेसळी पासून मुक्तता द्दमळावी
म्हणून केले जाते.
१.९.२.(अ) संवेष्टन संशोधनाची व्याख्या (Defination of Packaging Research) :
१. संवेस्टन संशोधन म्हणजे द्दवतरण, साठवण, द्दविी अद्दण वापरासाठी ईत्पादनांना
बंद्ददस्त द्दकंवा संरद्दषेपत करण्याचे द्दवज्ञान, कला अद्दण तंत्रज्ञान होय.
२. संवेष्टन संशोधन एक ईत्पादन द्दनयोजनातील सामान्य प्रद्दि या द्वारे वस्तू कररता
बांधणी द्दकंवा भरण्याचे साधन द्दनमाथण केली जाते. munotes.in

Page 18

द्दवपणन संशोधन - II
18 ३. पॅकेद्दजंग संशोधन हे ईत्पादन द्दनयोजनातील सामान्य गट द्दिया ऄसून ज्यामध्ये
ईत्पादनासाठी कंटेनर द्दकंवा रॅपर, द्दडझाआन करणे अद्दण वस्तू वापरण्यासाठी तयार
करणे या गोष्टीचा समावेश होतो.
(Packaging Research defined as the general group activities in product
planning which involve designing and production the container or
Wrapper for product)
१.९.२.(ब) संवेस्टन संशोधनाचे महत्व (Importance of Packaging Research):
१. ग्राह ांना आवाहन (Appleal to customers) :
ईत्पादन वेष्ठण ग्राहकांना स्टोऄरच्या गेटवर वस्तूवर एक नजर टाकण्यासाठी अकद्दषथत
करते. या कारणास्ते द्दवद्दवध कंपन्या अपल्या वस्तू मध्ये रंगसंगती, द्दडझाइन अकषथक
करतात. ईत्पादन वेष्ठन संशोधनात ग्राहकांना अकद्दषथत करण्यासाठी द्दवद्दवध रंगसंगती,
द्दडझाइन यावर संशोधन केले जाते.
२. माकहती प्रदान (Providing Information) :
ईत्पादन द्दवषयी माद्दहती देण्यासाठी वेस्टनथ संशोधन सुद्धा महत्त्वाची भूद्दमका बजावते. बाह्य
पॅकेद्दजंग मध्ये ईत्पादन द्दकंवा माल कसे वापरावे, ईत्पनाचा द्ददनांक ,समाप्ती द्ददनांक, गट
नंबर आ. याबिल द्ददशा द्दनदेश ऄसतात.
३. खरेदी कनणिय सुलभ (Easy of purchase decision) :
वैष्ठणमध्ये ईत्पादनाद्दवषयी घटक अद्दण पौद्दष्टक माद्दहती देखील ऄसते. ही माद्दहती
ईत्पादनाची द्दविी वाढ करण्यास मदत करू शकते. कारण यामुळे संभाव्य ग्राहकांना
खरेदीचा द्दनणथय घेण्यासाठी अवश्यक ऄसलेली अवश्यक माद्दहती द्दमळू शकते.
४. उत्पादन कभन्नता (Product differentiation) :
वेष्ठन/ पॅकेद्दजंग ईत्पादनाचा एक ब्रँडला दुसऱ्या ब्रँडपासून वेगळे करते. कारण ईत्पादन
वेष्ठणामध्ये कंपनीचे नाव, लोगो व्यापारी द्दचन्ह अद्दण कंपनीच्या स्कीम ऄसतात. ग्राहकांना
ईत्पादन ओळखण्यास मदत करतात. कारण प्रद्दतस्पधाथचे ईत्पादन स्टोऄर शेल्फवर ठेवले
जाते.त्यामुळे अपल्या मालास ईठाव द्दमळतो.
५. धारणा बदलणे (Changing perceptions) :
ईत्पादन वेष्ठण बदलण्यास ब्रँड बिलची धारणा बदलण्यास मदत करू शकते. स्पधाथ तीव्र
झाल्यामुळे समान ईत्पादने बाजारात सादर केली जात अहेत द्दवशेषतः जर ग्राहकांना ऄसे
वाटत ऄसेल की ब्रँडची धारणा संिद्दमत नाही काळा बरोबर नवीन पॅकेज द्दडझाइन ऄशी
धारणा बदलण्यास मदत करू शकते.
munotes.in

Page 19

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
19 ६. र्ुणवत्तेचे रक्षण (Quality assurance) :
हे वेष्ठण संशोधनाचे मुख्य कायथ गुणवत्ता राखणे अहे. सोपे नाही ईत्पादने अता जगभर
द्दवकली जातात अद्दण माल दुकान मधून रेल्वेने जहाज आत्यादी द्वारे जाउ शकतो द्दकंवा
ईत्पादन एका काईंद्दटंग मध्ये होउ शकते अद्दण जगभरात ऄनेक माध्यमांद्वारे द्दवकली
जाउ शकते ईत्पादनाची गुणवत्ता सुद्दनद्दित करते खराब न होणे हे एक मोठे अव्हान अहे.
१.१० क ंमत संशोधन (PRICE RESEARCH) १.१०.१ प्रस्तावन (Introduction) :
द्दकंमत हा बाजारपेठेतील सवाथत महत्त्वाचा घटक अहे. व द्दकंवा सेवाच्या द्दवद्दनमयाचा दर
म्हणजे द्दकंमत होय. ईत्पाद्ददत वस्तूच्या देवाण घेवाणीतून द्दमळणारा फायदा मोबदला मुल्य
म्हणजे द्दकंमत होय.
वस्तू द्दकंवा सेवा ईत्पादनाचा खचथ अद्दण संभाव्या नफा यांची एकून बेरीज म्हणजे द्दकंमत
होय. त्यामुळे द्दकंमत संशोधनास फारच महत्त्व ऄसते. ईत्पादकास वस्तूची जास्त द्दकंमत
अकारुन ऄद्दधक नफा हवा ऄसतो. तर ग्राहकाला ऄल्प द्दकंमती मध्ये दजेदार
गुणवत्तापूवथक वस्तू हवी ऄसते. त्यामुळे द्दकंमत द्दनद्दश् चत करणे ही द्दिया फारच गुंतागुतीची व
द्दकचकट स्वरुपाची ऄसते. ऄसते. वस्तूची द्दकंमत जर ईत्पादकाने नफ्याच्या दृष्टीने
ठरद्दवल्यास ग्राहक वस्तू खरेदी करीत नाही. तसेच ग्राहकाच्या दृष्टीने ऄल्प द्दकंमत
अकारल्यास ईत्पादकास योग्य मोबदला द्दमळत नाही. तोटा होतो. त्यामुळे प्रत्येक
ईत्पादक वस्तूची द्दकंमत द्दनद्दश् चत करण्यापूवी द्दकंमत संशोधन करीत ऄसतो. यात द्दकंमत
द्दवषयक द्दनयोजन , डावपेच, स्पधथकांची द्दकंमत पयाथयी वस्तूची द्दकंमत ग्राहकांची ियशक्ती,
मागणी पुरवठा, वस्तूचा दजाथ, गुणवत्ता, द्दवतरण साखळी व त्याचा खचथ,ग्राहकास दयावयाची
सूट, सवलती, बद्दषेपसे, शासकीय धोरणे, द्दनयंत्रणे आत्यादीचा सद्दवस्तर ऄभ्यास करण्याची
पद्धत म्हणजे द्दकंमत संशोधन होय.
वस्तूच्या मुल्याकनासंबंधी द्दवद्दवध प्रकारच्या समस्यांच्या संदभाथतील प्रश् नाचे द्दनराकरण
करण्याची पद्धत म्हणजे द्दकंमत संशोधन होय. यात द्दकंमत धोरण डावपेच मुल्य द्दनद्दश् चती
नफ्याचे प्रमाण, स्पधथकांची द्दकंमत द्दविीवृद्धीचा दर व द्दवद्दवध प्रकारच्या सवलती, द्दवतरण
खचथ आत्यादी बाबीचा सखोल ऄभ्यास करुन द्दकंमत संशोधन केले जाते. यावरुण द्दकंमत
संशोधनात ईत्पादनाच्या खचाथसंबंधीत, जसे कच्चा मालाची द्दकंमत, ईत्पादन खचथ,
द्दविीनंतर द्यावी लागणारी सेवा खचथ, व संभाव्य नफा, आत्यादी घटकांचा समावेश हातो.
द्दकंमत संशोधनामुळे ग्राहकांना परवडेल ऄशी, ग्राहकांचे समाधान होइल ऄशी द्दस्थर द्दकंमत
द्दनद्दश् चत केली जाते.
द्दकंमत संशोधन केल्यामुळे मोठया प्रमाणावर द्दविीत वाढ होते. संपूणथ बाजारपेठ काबीज
करता येते. प्रद्दतस्पधथकाला नामोहरण करता येते, ग्राहकांचे समाधान होते. नावलौकीक
वाढद्दवता येतो. द्दकंमत संशोधन करतांना वस्तू जीवनाचिातील ऄवस्थांचे संशोधन केले
जाते. तसेच ग्राहक संशोधन करावे लागते. munotes.in

Page 20

द्दवपणन संशोधन - II
20 १.१०.२ क ंमत संशोधनाची र्रज व आवश्य ता (Needs & Importance of
Price Research):
द्दकंमत व द्दविी हे दोन घटक व्यवसाय संस्थेचा नफा ठराद्दवत ऄसतात. अजच्या बाजारपेठे
मध्ये यशस्वी ईद्योजक जो की; अपल्या वस्तूची योग्य द्दकंमत अकारात ऄसतो. त्यामुळे
द्दकंमत संशोधन करणे व द्दकंमतीवर पररणाम करण्याऱ्या सवथ घटकांचा ऄभ्यास करण्याची
अवश्यकता ऄसते द्दकंमत संशोधनामुळे ईच्च व्यवस्थापकीय वगाथस योग्य द्दकंमत द्दवषयक
डावपेज धोरण ठरद्दवण्यास मदत होते. म्हणून द्दकंमत संशोधनाची गरज व अवश्यकता
पुढील प्रमाणे.
१. क ंमत कनकश् चती (fixation of price) :
वस्तू द्दवकास ऄवस्थेमध्ये नद्दवन वस्तूची द्दकंमत ठरद्दवण्यासाठी द्दकंमत संशोधनाची
अवश्यकता भासते. द्दकंमत द्दनद्दश् चत केल्याद्दशवाय वस्तूची द्दवपणन चाचणी घेता येत नाही.
२. क ंमत कवषय डावपेज (strategies of pricing) :
द्दकंमत डावपेज द्दनद्दश् चत करण्यासाठी पुढील दोन पद्धतीचा वापर केला जातो.
अ) नफ्यावर आधाररत क ंमत क ंवा लोणी ाढून क ंमत ठरकवणे: यामध्ये
सुरुवातीलाच वस्तूची द्दकंमत ऄद्दधक/ जादा अकारली जाते. व नंतर द्दकंमत कमी
केली जाते.
ब) प्रवेश अवस्था क ंमत: यामध्ये सुरुवातीस नद्दवन वस्तूची द्दकंमत ऄद्दतशय ऄल्प
अकारली जाते. त्यामुळे सामान्य ग्राहक या वस्तूकडे अकद्दषथत होतात. नंतर लोकांना
वस्तूची सवय लावल्या नंतर द्दकंमती वाढद्दवल्या जातात.
यापैकी योग्य पद्धत कोणती हे ठराद्दवण्यासाठी द्दकंमत संशोधनाची अवश्यकता व गरज
भासते.
३. स्पधाि ांची क ंमत (Pricing of Competitors) :
द्दकंमत सशोधनामुळे स्पधाथकांची द्दकंमत त्यांचे डावपेज समजतात. त्यामुळे अपल्या
वस्तूच्या द्दकंमती द्दनद्दश् चत करुन स्पधथकांवर द्दनयंत्रण करता येते. द्दतव्र स्पधाथ कमी करता
येते. स्पधथकांना बाजारपेठेतून नामोहरण करता येते. म्हणून द्दकंमत संशोधनाची गरज
भासते.
४. क ंमत सुट - मुल्यसुट - सवलती (Price discounts, concessions) :
द्दकंमत संशोधनातून द्दवद्दवध प्रकारची माद्दहती – तय्थे गोळा करता येतात. स्पधथकांची द्दकंमत
द्दवचारात घेवून अपल्या वस्तूच्या द्दकंमती द्दनद्दश् चत करणे, सुट व सवलतीचा दर द्दनवडणे,
हंगामी सवलती जाद्दहर करणे, द्दकरकोळ व्यापारी वगाथस सवलतीचा दर ठरद्दव साठी,
संशोधनाची अवश्यकता ऄसते. munotes.in

Page 21

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
21 ५. कनयाित कवपणन (Export marketing) :
द्दकंमत संशोधन हे द्दनयाथतदाराना फारच फायदेशीर ऄसते. द्दवद्दवध देशातील बाजारपेठेमध्ये
द्दवद्दभन्न द्दकंमत धोरण ठरद्दवण्यासाठी द्दकंवा द्दनयाथत दर द्दनद्दश् चतीकरीता द्दकंमत संशोधन
फारच ईपयुक्त ऄसते.
६. क ंमत डावपेज (Pricing strategy) :
द्दकंमत संशोधनामुळे द्दकंमत बाबत डावपेज अखणे ऄद्दतशय सोपे जाते. द्दनयद्दमत
बाजारपेठेतील द्दकंमतबाबत डावपेज द्दनद्दश् चत करण्यासाठी द्दकंमत संशोधन ईपयुक्त ऄसते.
त्यामुळे द्दवद्दित वाढ होवून नफ्याची शक् यता वाढते. तसेच आर पद्धतीचा द्दवचार करणेसाठी
द्दकंमत संशोधन फारच ईपयुक्त ऄसते.
१.११ क ंमत कनकश् चतीवर पररणाम रणारे घट (FACTORS AFFECTING ON PRICING) द्दकंमत द्दमश्र हा घटक द्दवपणन द्दमश्रातील प्रमुख घटक अहे. द्दकंमत म्हणजे वस्तूचे द्दवद्दनमय
मुल्य होय. वस्तूच्या द्दकंमत द्दनद्दश् चतीवर द्दवद्दवध घटक पररणाम करतात. बाजारपेठेमध्ये
बदल झाल्यास द्दकंमत द्दनद्दश् चत करण्याच्या पद्धतीत बदल होतो. त्यामुळे व्यावसाद्दयकांना
सतत द्दकंमत धोरण अखावे लागते. त्यांची ऄमलबजावणी करावी लागते. एकच वस्तूची
द्दनद्दमथती करणाऱ्या ईद्योजकांना द्दकंमत द्दनद्दश् चत करण्यासाठी फारशी ऄडचण येत नाही.
परंतू जे ईत्पादक द्दवद्दवध वस्तूंचे ईत्पादन करतात त्यांना प्रत्येक वस्तूची द्दकंमत ठरवावी
लागते. ऄनेक घटकांचा व ऄडचणीचा द्दवचार करावा लागतो. द्दकंमत द्दनद्दश् चत करुन योग्य
लाभ द्दमळणारे ईत्पादक अपल्या द्दवपणनावर लषेप केंद्दद्त करु शकतात. त्यामुळे द्दकंमत
ठरद्दवतांना ऄनेक घटकांचा द्दवचार करावा लागतो. हे घटक दोन गटामध्ये द्दवभागता येतील.
ते पुढील प्रमाणे.
क ंमतीवर पररणाम रणारे घट
Factors affecting Pricing अंतर्ित घट Internal बकहिर्त घट External १) ईत्पादन खचथ (Costs) १) स्पधाथ (Competition) २) नावलौद्दकंक (Corporate image) २) ग्राहकवगथ (Consumes) ३) ईद्योगसंस्थेची ईद्दिष्टे (Objective of firm) ३) द्दवतरण साखळी (Channels) ४) वस्तू (Product) ४) मागणी (Demand) ५) वस्तू जीवन चि (PLC) ५) अद्दथथकद्दस्थती (Ecology) ६) वस्तूचे स्थान (Product Line) ६) द्दवत्तीय ऄद्दभप्रेरण - (Financial Incentives) ७) आतर ऄंतगथत घटक (etc factors) ७) आतर बद्दहथगत घटक (etc factors) munotes.in

Page 22

द्दवपणन संशोधन - II
22 अ) अंतर्ित घट (Internal factors):
१) उत्पावन खचि (Costs) :
द्दकंमत द्दनद्दश् चत करण्यापूवी ईत्पादकास ईत्पादनाचा खचाथचा द्दवचार करावा
लागतो.ईत्पादन खचाथ पेषेपा कमी द्दकंमतीला वस्तूची द्दविी करता येत नाही. साधन
सामुग्रीच्या कच्चा मालाच्या द्दकंमती वाढत चालल्यामुळे द्दकंमत द्दनद्दश् चत करणे, द्दनयंत्रण
करणे ही ऄवघड बाब होत अहे.
२) नावलौक (Corporate Image):
ईद्योगसंस्थेचा बाजारपेठे मध्ये नावलौद्दकक/पत ऄसेल तर ऄद्दधक द्दकंमत अकारल्या तरी
चालतात. नद्दवन संस्था ऄसल्यास द्दकंमत द्दनद्दश् चतीवर पररणाम होत ऄसतो.
३) उद्योर्संस्थेची उकिष्टे (Objectives of organization) :
ईद्योग जर व्यावसाद्दयक ऄसेल तर वस्तूची द्दकंमत ऄद्दधक अकारुन जास्त न फा द्दमळवला
जातो. वस्तूची द्दकंमत ही संस्थेच्या ईद्दिष्टांशी द्दनगद्दडत ऄसते. त्यामुळे नफा द्दमळवणे ईिेश
ऄसल्यास जास्त द्दकंमत ठरद्दवता येते. तर समाजोपयोगी संस्था ऄसेल तर द्दकंमत ऄल्प
ठरद्दवली जाते.
४) वस्तू - उत्पावन (Product):
द्दकंमत द्दनद्दश् चत करतांना वस्तूचे स्वरुप व बाजारपेठेतील स्थान, ईपयोग, महत्त्व आ. गोष्टीचा
द्दवचार केला जातो. ईदा. जीवनावश्यक वस्तूच्या द्दकंमती ऄल्प ऄसतात तर चैनीच्या
वस्तूची द्दकंमत जास्त ऄसते.
५) वस्तू जीवनचि (PLC):
अपली ईत्पादीत वस्तू ही ईत्पादन जीवन चिातील कोणत्या टप्प्यामध्ये अहे. यावर
द्दकंमत द्दनद्दश् चती ऄवलंबून ऄसते. प्रथम ऄवस्थेत द्दकंमत ऄल्प ऄसते, तर द्दस्थर ऄवस्थेत
द्दकंमत जास्त ऄसते. तसेच ऱ् हास ऄवस्थेमध्ये द्दकंमत कमी केली जाते.
६) वस्तूचे स्थान (Product Line):
वस्तूचे बाजापेठेतील स्थान द्दनद्दश् चत करावे. जर वस्तूची रचना, खोली, दी, ऄद्दधक ऄसेल
तर द्ददघथ काळाचा द्दवचार करुनच द्दकंमत जास्त अकारली जाते. याईलट वस्तूला महत्त्व
नसेल तर द्दकंमती कमी करता येते.
ब) बकहिर्त घट (External factors):
१) स्पधे (Competitor):
अजच्या युगात जागतीद्दककरण झाल्यामुळे ऄनेक स्पधथक द्दनमाथण होत अहे. त्यामुळे त्याचे
डावपेज, समजावून घ्यावे लागते. munotes.in

Page 23

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
23 २) ग्राह (Consumers):
द्दकंमत द्दनद्दश् चत करतांना बाजारपेठेतील पररद्दस्थतीची जाणीव नसते. म्हणून ग्राहकांना
अकद्दषथत करण्यासाठी ऄल्पद्दकंमत ठेवली जाते. ग्राहक हा घटक द्दकंमत द्दनद्दश् चत करताना
ऄनेक प्रकारे पररणाम करीत ऄसतो. ईदा. ग्राहकवतथन, ग्राहक सहसंबंध प्रणाली, ियशक्ती,
खरेदीचा कल, आ.
३) मार्णी (Demand):
वस्तूला जर मागणी ऄसेल तर द्दकंमत ईच्च ठेवतात तर मागणी कमी ऄसेल तर द्दकंमत
ऄल्प ठेवतात. मागणी वाढली की द्दकंमत वाढते. येथे ईत्पादन खचाथचा द्दवचार केला जात
नाही. परंतू ऄद्दलकडे मागणी वाढली तरी द्दकंमत वाढवली जात नाही. कारण सामाद्दजक
जबाबदारी जाणीव ठेवली जाते. ग्राहकांना द्दटकवून ठेवणे साठी मोठया प्रमाणावरील
ईत्पादनामुळे ईत्पादन खचथ कमी येतो, नफा वाढतो, परंतू ईद्योजक हा वाढीव नफा
सामाद्दजक जाणीव म्हणून ग्राहकांना परत देत ऄसतात.
४) आकथि कस्थती (Ecology) :
जेव्हा देशात मंदीचे वातावरण ऄसते तेव्हा द्दकंमती ऄल्प ठेवतात. तर तेजीच्या
कालखंडामध्ये द्दकंमती वाढवून द्ददल्या जातात.
५) कवत्तीय प्रेरणा (financial Motivations) :
जर सरकार ईत्पादकांना द्दवत्तीय मदत करीत ऄसेल तर द्दकंमत ऄल्प ठेवली जाते.
द्दनयाथतदार शासकीय द्दवत्तीय मदत घेत ऄसतात. त्यामुळे अंतरराष्रीय पातळीवर वस्तूची
द्दकंमत द्दनयाथतदार ऄल्प अकारु शकतात.
६) इतर बकहिंर्त घट (Other external factors) :
वरील घटकाद्दशवाय , शासकीय द्दनयंत्रण, द्दवतरण साखळी , कर प्रणाली, तंत्रज्ञान व आ कॉमसथ
आ. घटक द्दकंमतीवर पररणाम करतात.
१.१२ क ंमत कनधािरणाच्या पदती (METHODS OF PRICING) द्दकंमत द्दनधाथरण्याच्या द्दवद्दवध पद्धती अहे. प्रत्येक पद्धतीचे फायदे, तोटे अहेत. द्दकंमत
द्दनद्दश् चत करण्यासाठी सवथच ईद्योंग, ईत्पादक सारख्याच पद्धतीचा वापर करीत नाही. तर
द्दकंमत द्दनधाथररत करण्यासाठी बाजारपेठेची द्दस्थती, ईपलब्ध ईत्पादनाचे प्रमाण, मागणी,
पुरवठा, यासारख्या द्दवद्दवध घटकांचा संदभथ द्दवचारात घेवून द्दवद्दवध पद्धतीचा ऄवलंब केला
जातो. त्यामुळे द्दवपणन द्दमश्रांचा द्दवचार करतांना द्दकंमत द्दनधाथरणाच्या खालील पद्धती
जाणून घेणे योग्य ठरेल. munotes.in

Page 24

द्दवपणन संशोधन - II
24

अ) खचािवर आधाररत क ंमत धोरण (Cost Oriented Pricing Methods) :
१) ना नफा - ना तोटा क ंमत (Break Even Point Pricing Method) :
याच पद्धतीला पूणथ ईत्पादन खचथ द्दकंमत ऄसेही म्हणतात. या पद्धतीत ईत्पादक प्रत्येक नग
द्दनमाथण करण्यासाठी अलेला द्दसंमात खचथ द्दवचारात घेतात. व त्यात ऄपेद्दषेपत नफा,
टक्केवारी समाद्दवष्ट करतात अद्दण वस्तूची द्दकंमत द्दनधाथररत केली जाते. त्यामुळे
ईत्पादकांना तोटा होत नाही. या पद्धतीमध्ये एकूण खचथ वि व एकूण प्राप्ती वि ज्या
द्दठकाणी एकत्र येतात त्यास BEP. ना नफा ना तोटा द्दबंदू म्हणतात. त्यापेषेपा ऄद्दधक
द्दकंमतीला वस्तूची द्दविी केली जाते.
२) मोबदला क ंमत (Mark up Method):
द्दकंमत ठरद्दवण्याच्या या पद्धतीत मोबदल्याचे प्रमाण द्दवचारात घेतले जाते. सेवेचा, वस्तूचा
दजाथ द्दजतक्या प्रतीचा, त्या प्रमाणात द्दकंमतीद्वारे नफा द्दमळद्दवला जातो. नफ्याचे प्रमाण हे
द्दविी द्दकंमतीवर अधारीत ऄसते. द्दविी द्दकंमत = सरासरी ईत्पादन खचथ १-ऄपेद्दषेपत नफा प्रमाण
३) उत्पादन खचािवर आधाररत क ंमत (Cost plus pricing) :
या पद्धतीमध्ये द्दकंमत द्दनधाथरीत करतांना प्रथम ईत्पादन खचथ व द्दवतरण खचथ यांची बेरीज
करुन सरासरी खचथ काढला जातो. त्यात ऄपेद्दषेपत द्दकंवा वाजवी नफा द्दमळद्दवल्यास येणारी
द्दकंमत म्हणजे द्दविी द्दकंमत होय.
द्दविी द्दकंमत = ईत्पादनाचा सरासरी खचथ + ऄपेद्दषेपत नफा.
४) कसमांत खचि पद्धत (Marginal Cost Pricing) :
जेव्हा बाजारात तीव्र स्पधाथ ऄसते. त्यावेळी ईत्पादक या पद्धतीचा वापर करतात. द्दकंमत
द्दनद्दश् चत करतांना ईत्पादकाचा द्दवद्दशष्ट हेतू ऄसतो. बाजारपेठे मध्ये स्थान द्दनमाथण करणे
द्दकंवा ईत्पादन खचथ वसूल करणे आ. नद्दवन द्दवतरण मागथ, नद्दवन बाजारपेठ द्दनवडतांना या munotes.in

Page 25

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
25 पद्धतीचा वापर केला जातो. तसेच वस्तूची द्दनयाथत द्दकंमत द्दनद्दश् चत करतांना ह्या पद्धतीचा
फायदा होतो.
५) उत्पादन खचािपेक्षा मी / अकध क ंमत (Below / above cost pricing
Method):
जेव्हा बाजारपेठेमध्ये वस्तूला मागणी नसते द्दकंवा वस्तू ह्या नाशवंत ऄसतात. तेव्हा
ईत्पादक अपल्या ईत्पादन खचाथपेषेपा कमी द्दकंमतीला वस्तू द्दवकतात. त्यांना तोटा होत
ऄसतो. प्रंचड तोटा सहन करण्यापेषेपा कमी प्रमाणात तोटा व्हावा हीच त्यांची ऄपेषेपा ऄसते.
मोठया प्रमाणावरील नुकसान टाळता येते.
या ईलट बाजारपेठेमध्ये स्पधाथ ऄसतांना सवथच ईत्पादक एकत्र येतात व ईत्पादन खचाथपेषेपा
थोडी ऄद्दधक द्दकंमत अकारतात. त्यामुळे स्पधेमध्ये कमी द्दकंमत अकारुन तोटा सहन
करण्यापेषेपा थोडया प्रमाणावर लाभ होतो. सवथच ईत्पादक स्पधेमध्ये द्दटकून राहतात.
ब) बाजारपेठेवर आधाररत क ंमत पद्धती (Market Oriented Pricing Method) :
६) स्पधि ांच्या चालू क ंमतीनुसार (Going Rate Method) :
या पद्धतीमध्ये बाजारपेठेतील द्दवद्दवध स्पधेकांनी जी द्दकंमत अकारली ऄसेल त्या प्रमाणे
द्दकंमत द्दनद्दश् चत केली जाते. त्यांनी अपल्या वस्तू / सेवाची द्दकंमत बदल्यास ईत्पादकास
द्दकंमत बदलावी लागते. म्हणून ईत्पादकांना स्पधेतील द्दकंमतीशी समायोजन करुन,
पररद्दस्थतीनुसार द्दकंमत द्दनद्दश् चत करावी लागते, येथे कधी नफा तर कधी तोटा सहन करावा
लागतो.
७) कभन्न कभन्न क ंमत (Variable Pricing) :
एकाच वस्तूंच्या सेवाच्या द्दभन्न द्दठकाणी , द्दभन्नवेळी, वेगवेगळया द्दकंमती अकारल्या
जातात. ईदा: शहरी भागात चैद्दनच्या वस्तू महाग ऄसतात. तर त्याच वस्तू ग्राद्दमण भागात
स्वस्त ऄसतात. खाद्यपदाथथ, हॉटेल व्यवसाय, ग्राहकंची ियशक्ती पाहून द्दभन्न द्दकंमती
द्दनद्दश् चत केल्या जातात. ईदा.डॉक्टर , वकील, आंद्दजद्दनऄर यांच्या सेवेच्या द्दकंमती द्दभन्न
द्दभन्न ऄसतात.
८) ग्राह ांची क ंमत (Perceived Value Method):
ऄनेक ईत्पादक कंपन्या अपल्या वस्तूची द्दकंमत ठरद्दवतांना ग्राहकाच्या ियशक् तीचा
ऄंदाज घेतात. द्दकंवा ग्राहकांनाच द्दवचारुन शेवटी जी द्दकंमत नफा देइल ती द्दकंमत द्दनद्दश् चत
केली जाते. श्रीमंत ग्राहकांसाठी दजेदार वस्तूची द्दनद्दमथती करुन ऄद्दधक द्दकंमत अकारता
येते. तर गरीब ग्राहकांसाठी वाजवी दजेच्या वस्तूची द्दनद्दमथती करुन ऄल्पद्दकंमत अकारली
जाते.
९) मार्णी अनुसार क ंमत (Demand Backward Pricing) :
वस्तू व सेवाच्या द्दकंमती ह्या ईत्पादन खचाथवर अधारीत ऄसल्यातरी द्दकंमत द्दनद्दश् चत
करतांना बाजारपेठेतील मागणी व वस्तूचा पुरवठा, स्पधाथत्मक द्दकंमती, यांचा द्दवचार करावा
लागतो. munotes.in

Page 26

द्दवपणन संशोधन - II
26 जेव्हा बाजारपेठेमध्ये मागणी ऄद्दधक ऄसते व वस्तूचा पुरवठा ऄल्प ऄसतो तेव्हा द्दकंमती
ईच्च ऄसतात. तर पुरवठा वाढल्यावर द्दकंमती हळूहळू कमी होत जातात. ईदा: फेब्रुवारी
माचथ मद्दहन्यात अंब्याच्या द्दकंमती ऄद्दधक ऄसतात. तर मे, जून मध्ये द्दकंमती कमी
झालेल्या ऄसतात. थंडपेय, खाद्य पदाथथ, गृहपयोगी वस्तू, सण ईत्सव संबंधीत वस्तू,
हगांमी फळे आ. च्या द्दकंमती मागणीनुसार बदलात.
१०) भौर्ोकल स्थानानुसार (Geographi cal Place Method) :
भौगोद्दलक स्थानानुसार वस्तूच्या द्दकंमती बदलतात. स्थाद्दनक, प्रादेद्दशक, राष्रीय,
अंतरराष्रीय बाजारपेठेमध्ये प्रत्येक वस्तूची द्दकंमत द्दभन्न द्दभन्न ऄसते. ग्रामीण व शहरी
भागात वस्तूच्या द्दकंमती वेगवेगळया ऄसतात. पयथटन स्थळी द्दकंमती ऄद्दधक ऄसतात.
ईष्ण प्रदेशात थंड पेयास ऄद्दधक मागणी ऄसल्याने द्दकंमती ऄद्दधक ऄसतात. थंड प्रदेशात
लोकरीचे कपडे, ईबदार ड्रेस जास्त महाग ऄसतात. ईत्पादकाचे द्दठकाण व बाजारपेठेचे
द्दठकाणातील ऄंतर ऄद्दधक ऄसल्यास वस्तूच्या द्दकंमती वाढतात.
वरील द्दवद्दवध पद्धतीने वस्तू व सेवाच्या द्दकंमती द्दनद्दश् चत करता येत ऄसल्यातरी द्दकंमत
द्दनद्दश् चत करतांना द्दवपणन द्दमश्रांचे आतर घटकही द्दवचारात घेणे अवश्यक ऄसते. त्यामुळे
वरील पद्धती द्दशवाय पुढील पद्धतीने सुद्धा द्दकंमत द्दनधाथरण करता येते.
११) भाव रता येईल अशी क ंमत (Negotiable Pricing):
येथे ग्राहकांची मानसीकता लक्ष्यात घेवून ग्राहकांची द्दकती द्दकंमत देण्याची तयारी अहे हे
लषेपात घेवून द्दकंमत थोडी जास्त अकारली जाते. ग्राहकांचे समाधान व्हावे म्हणून द्दकंमत
थोडी कमी केली जाते. म्हणजे ग्राहकास भाव करता येइल ऄशी द्दकंमत द्दनद्दश् चत केली जाते.
१२) जनमान्य क ंमत (Expected Pricing) :
एखाद्या वस्तूची काय द्दकंमत ऄसावी याबाबत ग्राहकांकडून द्दकंमतीबाबत ऄद्दभप्राय मागद्दवले
जातात. त्यामुळे ईत्पादकास ग्राहक ियशक् तीचा ऄंदाज येतो. ग्राहकाच्या मताशी द्दमळती
जुळती द्दकंमत द्दनधाथरीत केली जाते.
१३) दुहेरी क ंमत (Dual Pricing):
एखाद्या ईत्पादक एकाच बाजारपेठेमध्ये एकाच वस्तूच्या दोन द्दकंमती अकारतात. एकाच
बॉड खाली वस्तूची द्दविी करतात. एकाच प्रकाच्या सेवा दोन द्दभन्न द्दकंमतीला द्ददल्या
जातात. ईदा. द्दसनेमागृहातील बाल्कनी, प्रथमवगथ, दुसरावगथ.
१४) कललावातील क ंमती (Auction Pricing) :
वस्तूच्या द्दविीकरीता जाहीर द्दललाव केले जातात. जो खरेदीदार ऄद्दधक द्दकंमत देइल ती
द्दकंमत द्दनधाथरीत केली जाते. यामध्ये ईत्पादन खचाथपेषेपा कमी द्दकंमत द्दनद्दश् चत झाल्यास
ईत्पादकांचा तोटा होतो. ईदा. फळे, फुले, भाजीपाला, ऄन्नधान्ये यांचे द्दललाव केले
जातात. munotes.in

Page 27

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
27 १५) चंचू प्रवेश क ंमत (Market Penetration Pricing):
बाजारपेठे मध्ये नव्याने प्रवेश करणाऱ्या ईत्पादकांना प्रथम कमी द्दकंमत अकारव्या
लागतात. यालाच चंचू प्रवेश द्दकंमत धोरण ऄसे म्हणतात. प्रारभीच्या ऄवस्थेमध्ये ग्राहकांना
सवय लागण्यासाठी, अवड द्दनमाथण करण्यासाठी प्रथम वस्तूच्या द्दकंमती स्वस्त / ऄल्प
ठेवल्या जातात. नंतर हळूहळू द्दकंमती वाढद्दवल्या जावून बाजारपेठे मध्ये स्थान द्दनमाथण
करता येते. बाजारपेठेमध्ये प्रवेश करणे हा हेतू ऄसतो.
१६) मलई ा न क ंमत (Skimming the Cream Pricing) :
जेव्हा ईत्पादक नाद्दवण्यपूणथ नवीन वस्तू प्रथमच बाजारपेठेमध्ये अणतात त्यावेळी
स्पधथकांची संख्या कमी ऄसते अद्दण ग्राहकांना ऄद्दधक अकषथण ऄसते त्यावेळी द्दकंमती
ऄद्दधक अकारुन ऄद्दधकतम नफा द्दमळद्दवला जातो. सुरुवातीलाच नफा काढून घेतला
जातो. त्यामुळे व्यावसायाचा द्दवकास करता येतो. जेव्हा वस्तू नवीन व मागणी ऄद्दधक अद्दण
पुरवठा कमी ऄसतो. तेव्हा मलइ काढून द्दकंमत धोरण ऄवलंबीले जाते. प्रथमच ऄद्दधत्तम
लाभ द्दमळवून घेतला जातो.
वरील पद्धतीकशवाय पुढील अने पद्धती आहेत:
१७) मानसशास्त्रीय द्दकंमत (Psychological Pricing)
१८) ईद्दिष्ठाद्दममुख द्दकंमत (Target Oriented Pricing)
१९) द्दनद्दवद्या द्दकंमत (Tender Pricing)
२०) सुट देवून द्दकंमत (Discount Pricing)
२१) ग्राहक प्रभागीकरण द्दकंमत (Customer Segment Pricing)
२२) वेळेनुसार द्दकंमत (Time Pricing)
२३) त्वरीत रोख रक् क म वसूल द्दकंमत (Early Cash Recovery Pricing)
२४) संगणक प्रणाली द्दकंमत (Internet Pricing Method)
द्दकंमत हा सवाथद्दधक गद्दतमान घटक अहे. द्दवपणन द्दमश्रातील सवाथत महत्त्वाचा घटक अहे.
त्यामुळे द्दकंमत द्दनधाथरीत करण्यासाठी बाजारपेठेचे सखोल ज्ञान ऄसावे लागते. द्दकंमतीवर
पररणाम करण्याऱ्या द्दवद्दवध घटकांचे सशोधन करावे लागते.त्यानुसार द्दकंमत द्दनधाथरणाची
योग्य पद्धत द्दवचारात घ्यावी लागते. प्रत्येक पद्धतीचे सखोल संशोधन करणे अवश्यक
अहेत. एकाच वेळी द्दवद्दवध पद्धतीचा द्दवचार करुन द्दकंमत द्दनधाथरीत केली जाते.

munotes.in

Page 28

द्दवपणन संशोधन - II
28 १.१३ क ंमत संशोधनाचे महत्त्व (IMPORTANCE OF PRICING RESEARCH) कोणत्याही ईत्पादकास वस्तूच्या द्दकंमतीमधून मोबदला द्दमळत ऄसतो. वस्तूच्या द्दकंमतीवर
ईद्योंगाचे ऄद्दस्तत्व, प्रगती, द्दवकास, द्दवस्तार ऄवलंबून ऄसतो. त्यामुळे द्दवपणन संशोधनात
द्दकंमत संशोधनाचे महत्त्व अहे.
१) र्ुंतवणू ीवरील परतावा (Return on Investment) :
ईद्योजक मोठया प्रमाणावर ईद्योग व्यवसायात गुंतवणूक करतात. त्या गुंतवणूकीवर पयाथप्त
नफा / परतावा द्दमळवणे हे ईद्योजकाचे ईद्दिष्ट ऄसते. हे ईद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी वस्तूच्या
द्दकंमती द्दकंमत संशोधनाद्वारे योग्य पातळीवर द्दनद्दश् चत केल्या जातात. द्दकंमतीमधून ईत्पादन
खचथ वजा करुन गुंतवणूकदाराना त्यांचा मोबदला द्ददला जातो. म्हणून द्दकंमत संशोधनास
महत्त्व अहे.
२) कविय वृद्धी (Sale Promotion) :
द्दकंमत संशोधनाचा मुख्य हेतू ग्राहकांना अपल्या वस्तूकडे अकद्दषथत करुन घेणे,
बाजारपेठेतील स्पधथकांच्या द्दकंमती, डावपेज व मागणी, पुरवठा, तेजी - मंदीचे संशोधन
करुन द्दवश्लेषणादवारे द्दकंमती द्दनद्दश् चत केल्यास अपल्या वस्तूच्या द्दविीत वाढ होउन
द्दवियवृद्धी करता येते.
३) स्पधेमध्ये कट णे (To Face Competition) :
द्दकंमत संशोधनाद्वारे स्पधेकांच्या द्दकंमती व डावपेज द्दवश्लेषण करणे शक् य होते. त्यामुळे
बाजारपेठेतील स्पधे द्दटकून राहण्यासाठी द्दकंमत संशोधनाचे महत्त्व अहे. ग्राहकाची मागणी,
स्पधाथ व खचथ या गोष्टीचा द्दवचार करण्यासाठी द्दकंमत संशोधनाची गरज भासते.
४) ग्राह ाचे समाधान (Consumer Satisfaction):
ग्राहक हा केंद्द्दबंदू ऄसल्यामुळे त्यांचे समाधान करणे अवश्यक ऄसते. ग्राहकाद्दकमूख
द्दवपणन प्रणाली मध्ये द्दकंमत संशोधनातून ग्राहकांचे समाधान करता येते. ग्राहकांस ऄल्प
द्दकंमतीमध्ये दजेदार वस्तू हवी ऄसते. त्यामुळे ग्राहकांचे वतथन, ियशक्ती मागणी , अवड -
द्दनवड. याबाबतच सवथ माद्दहती द्दकंमत संशोधनातून प्राप्त करुन ग्राहकांचे समाधान करता
येते.
५) प्रकतभा जपणे (Goodwill maintain):
कोणत्याही ईत्पादकांचे अपली प्रद्दतभा ईंचावणे हा मुख्य ईिेश ऄसतो. त्यामुळे द्दकंमत
संशोधनादारे ती प्रद्दतभा कायम द्दटकवणे द्दकंवा त्यामध्ये भर टाकणे शक् य होते.
बाजारपेठेमध्ये वस्तूची चांगली प्रद्दतभा द्दनमाथण करण्यासाठी वस्तू सेवा द्दकंमतीची पातळी
द्दनद्दश् चत करणे हे द्दवपणनकाराच्या दुष्टीने महत्वाचे ऄसल्याने ते द्दकंमत संशोधनाद्वारे शक् य
होते. munotes.in

Page 29

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
29 थोडक्यात द्दकंमत संशोधन हा द्दवपणनाचा एक ऄद्दवभाज्य भाग अहे. त्याद्वारे व्यवसायाच्या
नावलौद्दकक वाढद्दवता येतो. द्दवपणन व्यवस्थापनात द्दनणथय घेण्याचे महत्त्वाचे तंत्र म्हणजे
द्दकंमत संशोधन होय.
१.१४ क ंमत संशोधनाच्या पद्धती (METHODS OF CONDUCTING PRICING RESEARCH) द्दवपणन संशोधनात वस्तू व सेवा यांची द्दकंमत द्दनद्दश् चत करणे ही एक गुंतागुतीची प्रद्दिया
अहे. द्दकंमत संशोधनाचा ईिेश ऄद्दधत्तम द्दकंवा न्युनत्तम द्दकंमत ठरद्दवणे हा नसून ग्राहकांनी
ती द्दकंमत द्दस्वकारावी अद्दण द्दविेत्याला ती मान्य ऄसावी लागते. बाजारपेठेतील
व्यवस्थापक वगथ द्दकंमत द्दनद्दश् चती करीता पुढील संशोधनात्मक तंत्रे वापरुन वस्तू / सेवाची
द्दकंमत द्दनद्दश् चत करतात.
१) क ंमत द ण्याची तयारी (Ability to pay):
ही एक सोपी पद्धत ऄसून अपल्या वस्तू सेवाकरीता ग्राहक द्दकती रक् कम देवू शकतो.
त्यावर द्दकंमत द्दनद्दश् चत केली जाते. म्हणजे ग्राहकाच्या ियशक्तीवर अधारीत द्दकंमत ऄसते.
२) लवकच ता (Elasticity Models):
द्दवपणीतील बदलते पयाथवरण, मागणी, पुरवठा द्दकरकोळ द्दविेत्याची मानद्दसकता, द्दवतरण
साखळी आत्यादी मध्ये जर लवद्दचकता ऄसेल तर द्दकंमत संशोधनाद्वारे वस्तूची द्दकंमत
लवद्दचक ठेवता येते.
३) प्रत्यक्ष क ंमत (Direct Pricing) :
या तंत्रामध्ये प्रत्यषेप ग्राहकास वस्तूची द्दकंमत द्दवचारली जाते. त्यानुसार द्दकंमत संशोधन
करुन द्दकंमत द्दनद्दश् चत करता येते. हे तंत्र गाबॉर - ग्रांगर या ऄथथ तंज्ञाने द्दवकसीत केले अहे.
४) सह कवश्लेक्षणात्म (Conjoint Analysis):
द्दवपणन संशोधनात गद्दणतीय तंत्राचा वापर केला जातो. वस्तूतील द्दवद्दवध वैद्दशष्टयाचे मुल्य
द्दनधाथरीत करुन त्यानुसार गद्दणतीय पद्धतीने वैद्दक्तगत वस्तू द्दकंवा सेवा खरेदी केल्या
जातात. त्यामुळे द्दकंमत संशोधन करतांना वस्तूतील द्दभन्न वैद्दशष्टाचा द्दवचार केला जातो.
या तंत्राद्वारे ग्राहकांनी द्ददलेले मुल्य व ग्राहकांचा प्रद्दतसाद यांची तुलना करता येते. ग्राहक
खरेदीचा द्दनणथय घेण्यापूवी वस्तूची द्दकंमत, व वस्तूतील गुण वैद्दशष्टे यांची तुलना करुन
द्दवश्लेषण करतो अद्दण नंतर ऄंद्दतम खरेदीचा द्दनणथय घेत ऄसतो. स्पधाथकाने द्दकंमतीमध्ये
बदल केल्यास ग्राहकांच्या प्रद्दतसादावर काय पररणाम झाला यांचा ऄभ्यास या पद्धतीद्वारे
करता येतो.
५) संवेदनकशल क ंमत (Sensitivity Price) :
हे तंत्र पीटर व्हान वेस्टनड्रापने द्दवकसीत केले अहे. त्यांच्यामते संवेदनद्दशल द्दकंमत
द्दनद्दश् चत करतांना ग्राहकांना पुढील प्रश् न द्दवचारले जातात. munotes.in

Page 30

द्दवपणन संशोधन - II
30 १) वस्तू कोणत्या द्दकंमतीला ग्राहक खरेदी करणार नाही ?
२) वस्तूची कोणती द्दकंमत ऄल्प ऄसेल द्दक द्दतचा पररणाम वस्तूच्या गुणवत्तेवर होइल ?
३) कोणत्या द्दकंमतीला वस्तू स्वस्त ऄसेल की जेथे वस्तूचा भाव करता येइल ?
वरील प्रश् नाचे ईत्तरे गोळा करुन पयाथप्त द्दकंमत द्दनद्दश् चत केली जाते. या द्दकंमतीत वाढ / घट
केल्यास ग्राहक वस्तू खरेदी करणार नाही म्हणून या द्दकंमतीस संवेदनद्दशल द्दकंमत ऄसे
म्हणता येइल. वरील तंत्राचा / पद्धतीचा वापर करुन वस्तू / सेवाची पयाथप्त द्दकंमत द्दनद्दश् चत
केली जाते. त्यामुळे महत्तम ग्राहक ती द्दकंमत द्दस्वकारतात. अद्दण द्दभन्न द्दकंमत पातळीमुळे
बाजारातील वस्तूचे स्थान द्दनद्दश् चत होते. या करीता द्दकंमत संशोधन फारच महत्त्वाचे व
ऄत्यावश्यक अहे.
१.१५ वस्तूमध्ये नाकवन्यता कवरुद्ध वस्तूतील बदल यातील फर वस्तूतील नाकवण्यता (Product Innovation) वस्तूतील बदल (Product Modification) १) अथि: द्दवद्यामान वस्तू पेषेपा वेगळी नद्दवन वस्तू तयार करणे म्हणजे नाद्दवण्यता होय. द्दवद्यामान वस्तूतील गुण वैद्दशष्टमध्ये बदल करणे म्हणजे सुधारणा होय. ईदा. रंग रुप, अकार आ. २) हेतू: नाद्दवण्यतेमुळे एक नावीनच वस्तूची द्दनद्दमथती होते. द्दवद्यामान वस्तू मध्येच बदल केला जातो. ३) व्याप्ती: येथे नद्दवन वस्तू तयार करणे, द्दनमाथण करणे द्दकंवा वस्तूमध्ये सुधारणा करुन बिल घडवून अणणे हा हेतू होय. वस्तूतील बदल-सुधारणा हा नाद्दवण्यतेचा एक भाग अहे. ४) तंि: तंत्रज्ञानामध्ये वाढ बदल झाल्यामुळे, द्दकंवा ईत्पादन प्रद्दियेत द्दवकास केल्यामुळे वस्तूमध्ये नाद्दवण्यता अणता येते. ग्राहक संशोधन करुन त्याच्या मागणी प्रमाणे वस्तू मध्ये बदल करणे होय. स्पधाथत्मक बाजारात द्दटकून राहणे हा हेतू ऄसते. ५) मुल्य खचि: नाद्दवण्यपूणथ वस्तू द्दनद्दमथती करीता खुप वेळ, पैसा, खचथ होतो. सतत नद्दवन ईत्पादन प्रद्दिया शोधावी लागते. ऄद्दतशय ऄल्पखचाथमध्ये व कमी वेळेमध्ये वस्तूत सुधारणा करता येते. प्रयोगाद्वारे वस्तूत बदल करता येतो. ६) उपयोर्: नाद्दवण्यतेमुळे ईद्योग स्थेस नद्दवन ऄद्यावत तंत्रज्ञान वापरावे लागते. वस्तूतील दोष दुर होतात. द्दवपणन - द्दविी करण्यासाठी फारच ईपयोग तंत्र म्हणजे वस्तूत कायम सुधारणा करत राहणे होय.


munotes.in

Page 31

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
31 १.१६ वस्तू संशोधन कवरुद्ध ग्राह संशोधन यातील फर वस्तू संशोधन (Product Research) ग्राह संशोधन (Consumer Research) १) वस्तू संशोधन ही संज्ञा वस्तू ईत्पादनाशी द्दनगद्दडत व द्दवश्लेषण करणारी ऄसून ग्राहकांनी ती द्दस्वकारावी यांचा ऄभ्यास करणारी अहेत. ग्राहक संशोधनात वैद्दक्तगत माद्दहती वतथन यांचा ऄभ्यास केला जातो. २) वस्तू संशोधनात ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिये प्रमाणे वस्तूचा अकार, द्दडझाइन, वैद्दशष्ठ, आ. चा समावेश होतो. ग्राहक संशोधनात ग्राहकाबदल माद्दहती
अवडी - द्दनवडी, ऄद्दभप्राय, वतथन,
मानद्दसकता, ग्राहकाची ियशक्ती ,
गरजा, आ. घटकाचा ऄभ्या स केला
जातो. ३) वस्तू संशोधनात वस्तूची चाचणी, प्रयोगशाळेत प्रयोगात्मक, संशोधन आ. पद्धतीने माद्दहती गोळा केली जाते. ग्राहक संशोधन हे मुलाखत, प्रश् नावली
सवेषेपण, द्दनररषेपण, पररषेपण, आ. रे केले
जाते. ४) वस्तू संशोधन हे वस्तूतील बदल, नाद्दवण्यता, सुधारणा, आ. बाबत ऄसते. ग्राहक संशोधना हे ग्राहकाची आच्छा, गरजा, ऄपेषेपा, ऄनुभव, भावी काळातील पूवाथनुमान आ. बाबत ऄसते. ५) वस्तू संशोधनात बांधणी, बोधद्दचन्ह, जाद्दहरात, संवेष्ठन, प्रद्दतमा, नुतद्दनकरण आ. संशोधनाचा समावेश होतो. ग्राहक संशोधनात ऄद्दभप्रेरण संशोधनाचा समावेश होतो. ६) वस्तू संशोधन हे ईत्पादकांना वस्तू मध्ये बदल कर साठी व बाजारपेठेमध्ये द्दटकून ठेवण्यासाठी ईपयुक् त ऄसते. ग्राहक संशोधनादारे ग्राहकांचे वतथन, मानद्दसकता समजत ऄसल्यामुळे भावी द्दवपणन द्दनयोजनास ईपयुक् त ऄसते.
१.१७ सारांश वस्तू संशोधनाद्वारे प्रचद्दलत वस्तूमध्ये अवश्यक त्या सुधारणा करण्यासाठी तथ्ये व
माद्दहती गोळा करता येते. वस्तू दजेदार, पररवतथनीय, द्दवद्दवधीकरण, करण्यासाठी वस्तू
संशोधनाची गरज भासते. बाजारपेठेतील स्पधेमध्ये द्दटकुन राहण्यासाठी द्दवद्दवध पयाथयी
वस्तूचा द्दवचार करणेसाठी वस्तू संशोधन अवश्यक ऄसते.
वस्तू द्दवकासाचा एक भाग म्हणून वस्तूची प्रयोगशाळेत चाचणी घेतली जाते त्यास वस्तू
चाचणी म्हणतात. तर वस्तूची द्दविी करण्यापूवी वस्तूबाबत ग्राहकांच्या प्रद्दतद्दिया
द्दमळद्दवण्याच्या पद्धतीला द्दवपणन चाचणी ऄसे म्हणतात. वस्तू चाचणी प्रथम प्रद्दिया ऄसून
द्दवपणन चाचणी नंतर प्रद्दिया अहे. munotes.in

Page 32

द्दवपणन संशोधन - II
32 द्दवद्दवध ईत्पादकांच्या ऄसंख्य वस्तूंमधून ग्राहकाला कोणतीही वस्तू द्दकंवा सेवा सहज
पद्धतीने शोधता येणे कररता मुद्ांकन - बोधद्दचन्ह तयार करावे लागते. कारण मुद्ांकन हे
द्दवद्दवध प्रकारच्या कंपन्याच्या द्दवद्दवध प्रकारच्या वस्तू मधून एक द्दवद्दशष्ट वस्तू शोधणे
यासाठी केले जाते.
संवेष्टन द्दकंवा बांधणी संशोधन म्हणजे वस्तू द्दकंवा ईत्पादनाला योग्य त्या प्रकारच्या
साद्दहत्याचा ईपयोग करून बांधणे होय. वस्तूची बांधणी ही ईत्पाद्कापासून ऄंद्दतम
ग्राहकांपयथत सुद्दस्थतीत वस्तूची वाहतूक करण्यासाठी, वस्तूचे संरषेपणासाठी भेसळी पासून
मुक्तता द्दमळावी म्हणून केले जाते.
द्दकंमत हा द्दवपणनातील सवाथत महत्त्वाचा घटक अहे. वस्तू व सेवा यांच्या द्दवद्दनमयाच्या
बदल्यात द्दमळणारा मोबदला ला म्हणजे द्दकंमत होय.
द्दकंमतीवर व्यवसायाचे यशापयश ऄवलंबून ऄसल्याने त्यामध्ये सतत संशोधन करावे
लागते. द्दकंमत द्दनद्दश् चतीवर ऄनेक घटक पररणाम करीत ऄसतात. त्या प्रत्येक घटकांची
माद्दहती गोळा करणे, द्दवश्लेषण करणे, पृथ:करण ही द्दिया द्दकंमत संशोधनातून पूणथ केली
जाते.
द्दकंमत द्दनधाथरणाचा द्दवद्दवधपद्धती अहे.अपली वस्तूला ऄसणारी मागणी, दजो बाजारपेठ,
ग्राहकवगथ आ. यांचा द्दवचार करुन द्दकंमत द्दनधाथरण करावे लागते. त्यासाठी द्दकंमत संशोधन
महत्त्वाचे ऄसते.
द्दवपणन व्यवस्थापकास द्दनणथय घेणे करीता सतत वस्तू संशोधन व द्दकंमत संशोधन करावे
लागते. त्याद्वारे द्दमळालेल्या तथ्याद्वारे, माद्दहतीच्या अधारे ऄंद्दतम द्दनणथय घेवून ईद्योग
संस्थेची ऄंद्दतम ईद्दिष्टे साध्य केली जातात.
१.१८ स्वाध्याय १) वस्तू संशोधन म्हणजे काय ? वस्तू संशोधनाची वैद्दशष्टे सांगा.
२) “वस्तू संशोधन” ही संकल्पना स्पष्ट करुन वस्तू संशोधनाची व्याप्ती स्पष्ट करा.
३) वस्तू संशोधनाच्या द्दवद्दवध पद्धती स्पष्ट करा.
४) नद्दवन वस्तू द्दवकास प्रद्दिया यावर चचाथ करा.
५) द्दवपणन चाचणीवर द्दटपा द्दलहा.
६) मुद्ांकन संशोधन म्हणजे काय? ते सांगून त्याचे घटक स्पष्ट करा.
७) संवेष्टन संशोधन म्हणजे काय? ते सांगून त्याचे महत्व स्पष्ट करा
८) द्दकंमत संशोधन म्हणजे काय ? द्दकंमत संशोधनाची गरज/अवश्यकता स्पष्ट करा.
९) द्दकंमत द्दनधाथरणावर पररणाम करणारे घटक स्पष्ट करा. munotes.in

Page 33

ईत्पादन संशोधन व द्दकंमत संशोधन
33 १०) अधूद्दनक स्पधेच्या काळात द्दकंमत संशोधनाचे महत्त्व स्पष्ट करा.
११) द्दकंमत संशोधनाच्या द्दवद्दवध पद्धतीवर चचाथ करा.
१२) फरक स्पष्ट करा.
१. वस्तूतील नाद्दवन्यता अद्दण वस्तूतील बदल / सुधारणा
२. वस्तू संशोधन अद्दण ग्राहक संशोधन
३. द्दवपणन संशोधन अद्दण द्दकंमत संशोधन
४. ईत्पादन संशोधन अद्दण बाजारपेठ संशोधन


*****


munotes.in

Page 34

34 २
भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
PHYSICAL DISTRIBUTION AND CONSUMER
RESEARCH
ÿकरण संरचना
२.० उिदĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ भौितक िवतरण संशोधन
२.३ पुरवठा िवतरण साखळी ÓयवÖथापन
२.४ वृĦी संशोधन
२.५ जािहरात संशोधन
२.६ माÅयम संशोधन
२.७ िविøय वृĦी संशोधन
२.८ úाहक संशोधन
२.९ अिभÿेरण संशोधन
२.१० úाहक संशोधन व अिभÿेरण संशोधन यातील फरक
२.११ सारांश
२.१२ ÖवाÅयाय
२.० उिदĶे (OBJECTIVES)  भौितक िवतरण Öथान िम®ाची मािहती िवīाÃया«ना देणे.
 िवīाÃया«ना िवतरण साखळी बाबत ²ान देणे.
 िवīाÃया«ना वÖतू बांधणी, संवेĶनाचे महßव व ÿकाराबाबत मािहती देणे.
 वृĦी- वाढ Ìहणजे काय? यांचा अथª ÖपĶ कŁन सांगणे.
 जािहराती व माÅयमे बाबत जन जागृती िनमाªण करणे.
 úाहक संशोधना बाबत जागृती िनमाªण करणे.
 úाहक संशोधनाबाबत िवīाÃया«ना ÖपĶ कŁन सांगणे
 अिभÿेरणाचे उĥेश, ÿकार ÖपĶ कŁन सांगणे.
munotes.in

Page 35

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
35 २.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) औīोिगक øांÆतीपूवê उÂपादक व úाहक हे ÿÂय± एकý येवून Óयापार Óयवसाय करीत
असत. ÿÂय± úाहक उÂपादकाकडे जावून वÖतूची मागणी करीत असे. Âयावेळी
बाजारपेठेचा आकार िवÖतार मयाªिदत ÖवŁपाचा असे. पंरतू आधूिनक काळात उÂपादक व
उपभोĉा यांना एकý आणÁयाचे कायª मÅयÖथवगª कŁ लागला. मÅयÖथा माफªत वÖतूची
देवाण - घेवाण होवू लागली. Âयामुळे मÅयÖथ úाहकां¸या गरजा, आवडी - िनवडी,
समजावून घेऊन Âया उÂपादकांना कळिवतात. उÂपादक वगª आपÐया वÖतू मÅये तसा
बदल - सुधारणा करतात व निवन वÖतू पुÆहा मÅयÖथा माफªत पुरिवतात.
वÖतूचे िवतरण हा िवपणन संशोधनातील एक महÂवाचा घटक आहे. उÂपािदत वÖतू
úाहकास ºया वेळेस हवी असेल जेथे ºया ÿमाणात आवÔयकता अ सेल Âयाकरीता
उपलÊध कŁन देÁयाचे महßवाचे कायª मÅयÖथा माफªत केले जाते. úाहकवगª हा िवखुरलेला
असतो. तो िविवध िठकाणी राहत असतो. Âयामुळे Âयांना योµयवेळी योµय ÿमाणात, योµय
वÖतूचा पुरवठा करणे आवÔयक असते. ते कायª मÅयÖथ करतात. Ìहणून मÅयÖथाचे
संशोधन करणे गरजेचे भासते.
जॉन हाऊअडª यांचे मत, “िवतरणाचा मागª ही एक अशी ÿितिनधीÂव संÖथा आहे कì,
ºयाĬारे उÂपादक व िवøेता आपली वÖतू अंितम उपभोĉा पय«त पोहचिवतो.”
åरचडª ³लेवेट, “उÂपादना¸या उÂपा िदत वÖतू व सेवा अंितम उपभोĉा पय«त
पोहचिवÁयासाठी ºया मागाªची िनवड करतात Âयाला वÖतू व सेवा िवतरणाचा मागª असे
Ìहणतात.
“Physical distribution describes a group of activities that are associated
with the movement of products from the production centre to the
consumers”
यावŁन िवतरण ÿिøयेतील उÂपादन व उपभोग Ļा दोन क¤þा¸या दरÌयान वÖतू सेवा यांचे
जे संøमण होत असते Âयास भौितक िवतरण असे Ìहणतात.वÖतू व सेवा úाहकापय«त कशा
पोहचतात यांची कÐपना केली तर िवतरणाचे कायª िकती Óयापक आहे यांची कÐपना येते.
Ìहणून िविवध िवतरण साखळया¸या अËयास करÁयासाठी िवतरण संशोधन करणे गरजेचे
आहे.
२.२ भौितक िवतरण संशोधन (DISTRIBUTION RESEARCH) भौितक िवतरण संशोधन ही िवपणन संशोधनातील एक महßवाची शाखा असून ÂयाĬारे
वÖतू व सेवाची पाठवणी करÁयासाठी योµय मागाªची िनवड करावी लागते. Âयासाठी भौितक
िवतरण संशोधन महßवाचे असते.
भौितक िवतरण संशोधन Ìहणजे “वÖतू िवøìमÅये असलेÐया िविवध टÈÈयाची मािहती,
तÃये गोळा करणे व Âयांचे िवĴेषण करणे होय. munotes.in

Page 36

िवपणन संशोधन - II
36 भौितक िवतरण हा िवपणन ÓयवÖथेचा आÂमा आहे. úाहकांना उÂपादनाचे ÿÂय± िवतरण
करावे लागते. úाहक हे िवखुरलेले असÐयाने Âयांना योµय वेळी िनरिनराÑया िठकाणी
उÂपादनाचा पुरवठा करावा लागतो. Âयास भौितक िवतरण (Physical Distribution) असे
Ìहणतात. भौितक िवतरण संशोधनाची ÓयाĮी व महßव अनÆय साधारण आहे. जोपय«त
úाहकां¸या हातात वÖतू व सेवा उपभोगाकåरता िमळत नाही तोपय«त िवपणन िøया अपूणª
असते. वÖतू सेवांचे िवतरण िविवध साखÑयांमाफªत ÿभावीपणे होÁयासाठी उÂपादक
िवतरण संशोधनाचा मागª अवलंबतात भौितक िवतरण संशोधन िकंवा िवतरण साखळीचा
अËयास आपण Ļा िठकाणी करणार आहोत.
या संशोधनात िविवध िवतरण मागाªचा अËयास केला जातो. Âयामुळे िवतरणाचा मागª, खचª,
मÅयÖथाची भूिमका,िकरकोळ, घाऊक Óयापारी , ÿितिनधीचे काय¥ इ. चा अËयास केला
जातो. यावŁन िवतरण संशोधनात वÖतू उÂपादकापासून अंितम úाहकापय«त
पोहचिवÁयासाठी येणाöया सवª िøया, ÿिøया व खचª यांचा समावेश होतो.
िवतरणामुळे उÂपादक व उपभोĉा यां¸यातील दरी / तफावत दुर होते. एक Óयापारी मागª
तयार होतो. Ìहणून भौितक िवतरण संशोधनाची गरज भासते. उÂपादकापासून अंितम
úाहकापय«त वÖतू व सेवा पोहचिवÁया¸या िøयेमÅये Öकंध ÓयवÖथापन, संúहणगृहे,
वाहतूक ÓयवÖथा, आदेश पूतªता, úाहकांचा अिभÿाय, िवøो°र सेवा अशा अनेक िøयेचा
समावेश होतो.
उÂपािदत वÖतू अंितम उपभोĉा पय«त कमीत कमी वेळेत व खचाªत आिण सुरि±तपणे
पोहचिवणे हा भौितक िवतरण संशोधनाचा मु´य उĥेश असतो.
२.२.१ भौितक िवतरणाची वैिशĶे Narure / Characteristics of Physical
Distribution :
१) सवªसमावेशक संकÐपना (Comprehesive Term):
भौितक िवतरण ही एक सवªसामावेश संकÐपना आहे. या संकÐपनेमÅये उÂपादकापासून
अंितम úाहकापय«त िविवध संकÐपनांचा वापर केला जातो. या सवª संकÐपना एकमेकांशी
संबंिधत असून एकमेकांवर अवलंबून असतात. उदाहरणाथª वÖतूची िनिमªती करणे, बांधणी
करणे आिण ितचे वाहतूक करणे इÂयादी.
२) भौितक िवतरणातील प± (Parties of Physical Distribution):
भौितक िवतरणामÅये अनेक कायª असतात. ही एक लांब साखळी असून ÂयामÅये उÂपादक
वगª ते úाहक वगª या मÅये घाऊक Óयापारी, िवतरण ÿणाली, िकरकोळ Óयापारी, तसेच
संúहगृह, वाहतूकदार, बँका, िवमा एजंट आिण इतर अनेक घटक भौितक िवतरणाकåरता
मदत कायª करीत असतात. हे सवª प± आपापÐया परीने सेवा, सवलती देऊन वÖतू व
सेवांची एका िठकाणाहóन दुसöया िठकाणापय«त वाहतूक करतात.
३) भौितक िवतरणातील कायª (Functions of physical distribution):
ÿाथिमक कायाªिशवाय भौितक िवतरणामÅये अनेक ÿकारची कायª करावी लागतात.
उदा.उÂपादनात वÖतूचे सातÂयाने úीिटंग, ÿतवारी, व ÿमाणीकरण करणे, आदेशां ÿमाणे munotes.in

Page 37

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
37 वÖतूची बांधणी करणे. ÿिøया करणे, संúहण गृहातील कायª करणे, ÿÂय± िवतरण ÿणाली
िनमाªण करणे, वाहतूक करणे, आिण úाहकांची योµय ती काळजी घेणे, Âयांना सेवा उपलÊध
कłन देणे, ही कायª केली जातात.
४) उपयुĉता िनमाªण करणे (Creats Utility):
भौितक िवतरण ÿणालीमुळे वेळ व Öथळ िठकाण उपयुĉता िनमाªण केली जाते. कारण
उÂपादन एका िठकाणी तयार कłन अनेक िठकाणी Âयांचे िवतरण करावे लागते. वेळेमÅये
होणे आवÔयक असते. úाहक वगाªला Âया¸या आवडीÿमाणे योµय वेळेला, योµय ÿमाणात
आिण योµय िठकाणी, úाहकांचे समाधान होईल, अशा पĦतीने िवतरण करणे आवÔयक
असते.
५) लविचकता (Flexible):
भौितक िवतरण ÿणाली ही अितशय लविचक असून आधुिनक वÖतू व सेवांÿमाणे आिण
úाहकां¸या गरजेÿमाणे ÂयामÅये बदल केला जातो आिण वÖतू¸या रचनेÿमाणे भौितक
िवतरण ÿणालीतील योµय मागाªची िनवड केली जाते.
६) खचª (Costs):
वÖतू उÂपादन हे वÖतू िवतरणा¸या खचाªवरच अवलंबून असते. जर खचª अिधक असेल तर
वÖतू उÂपादन अपयशी ठरते. वÖतू िवतरणाचा खचª कमी असेल तर वÖतू उÂपादन यशÖवी
होत असते. Ìहणून वÖतू¸या िकमतीमÅये वीस ते तीस ट³के हा िवतरण खचª असणे
अपेि±त आहे. Âयापे±ा अिधक खचª झाÐयास ते उÂपादकाला परवडत नाहीत.
२.२.२ िवतरण संशोधनाची गरज व महßव (Need of Distribution Research):
आधुिनक मागणी पूवª उÂपादन पĦतीत व जागतीकìकरण¸या युगात िवतरण साखळी
संशोधनास फारच महßव आहे. िवतरण मागाªतील सवª मÅयÖथांचे महßवाचे Öथान आहे.
Âयामुळे वÖतू िवøì ÿिøयेत िवतरणाचे महÂव पुढील ÿमाणे ÖपĶ करता येईल.
१) िवतरण खचª कमीत कमी करणे (To reduce the distribution expenses) :
वÖतूचे िवतरण करÁयासाठी उÂपादकास िविवध ÿकारचे खचª करावे लागतात. जसे.
वाहतूक खचª, हमाली, बांधणी खचª, किमशन, वेतन, आिण इतर खचª यामुळे वÖतूची िकंमत
वाढते. नफा कमी होतो. Ìहणून िवतरण संशोधन कŁन चांगÐया दज¥दार िवतरण ÿणालीची
िनवड करता येते. िवतरण खचª व वेळ कमी करता येतो.
२) िवøìत वाढ (Increasing Sales) :
मÅयÖथाना वÖतू िवतरणा¸या मोबदÐयात किमशन देÁयात येते. किमशनचा दर व
आकारणी िवøìवर अवलंबून असÐयामुळे मÅयÖथ अिधक किमशन िमळावे Ìहणून
िवøìवाढीसाठी ÿयÂन करतात. तसेच िवøìवृĦी होणेसाठी िविवध मागाªचा अवलंब
करतात. िवतरण साखळीतील दोष कमी करÁयाचा ÿय Âन करतात. Âयामुळे úाहकांना
वेळेवर व पुरेपुर ÿमाणात वÖतू व सेवा उपलÊध होतात. munotes.in

Page 38

िवपणन संशोधन - II
38 ३) योµय मागाªची िनवड (Selection of the correct route) :
भौितक िवतरण संशोधनामुळे योµय व उपयुक् त अशा मागाªची िनवड करता येते. वÖतू¸या
गुणधमाªनुसार योµय मागाªची िनवड करÁयासाठी िवतरण संशोधनाची गरज भासते.
उदा. वÖतूचा ÿकार नाशंवतपणा, िटकाऊपणा, िकंमत, ÿमाण, अंतर या गोĶीचा िवचार
करÁयात येतो.
४) मÅयÖथाचे Öथान (Posting of Middlemen) :
आज¸या जागितक बाजारपेठेमुळे उÂपादकांना ÿÂय± मालाचे िवतरण करणे श³य होत
नाही. उÂपादक व उपभोĉा यांना जोडÁयाचे काम मÅयÖथ करतात. Âयामुळे िवतरण
साखळीमÅये मÅयÖथाचे Öथान अनÆय साधारण आहेत. महÂव ÿाĮ झाले आहे.
५) ÖवतंÞय अिÖतÂव (Independent Existence) :
मÅयÖथाना महßव असÐयाने Âयांनी बाजारपेठेमÅये Öवत:चे एक Öवतंý Öथान िनमाªण केले
आहे. अिलकडे उÂपादकांना उÂपादन घेणे व Âयांचे िवतरण व िवøìकरणे अश³य
झाÐयामुळे मÅयÖथानी िवतरणाची जबाबदारी िÖवकारली आहे. Âयामुळे Âयांचे संशोधन
करने आवÔयक आहे.
६) िवपणना¸या साĻकारी सेवा (Ancillary Marketing Services) :
वÖतुचे िवतरण करÁयापूवê वÖतूची ÿतवारी, गुणव°े नुसार वगªवारी आिण बांधणी करावी
लागते. ित योµय ÿमाणे होणे साठी संशोधन करावे लागते.
७) ई- िवपणन (E- marketing) :
आधुिनक संगणकìय ÿणाली ŀĶीने ई िवतरण करताना योµय मागाªचा व नÉयाचा िवचार
करÁयासाठी भौितक िवतरण संशोधनाची गरज भासते.
२.२.३ िवतरण संशोधनचे महÂव (Importance Of Physical Distribution):
१) उÂपादक व úाहक यातील अंतर कमी करणे.
२) नांशवत मालाला Âवरीत बाजारपेठ िमळिवणे..
३) ÿंचड व ितĄ Öपध¥मÅये िटकून राहणे.
४) उÂपादकां¸या नावलौकìकामÅये वाढ होते.
५) वेळ व Öथळ उपयोिगता िनमाªण केली जाते.
६) िवतरण खचाªत बचत करणे व खचाªवर िनंयýण ठेवता यावे Ìहणून
७) िवपणन िवतरण ÓयवÖथेतील दोष, धोके दुर करÁयासाठी
८) िवतरण ÓयवÖथेत कायª±मता िनमाªण करÁयासाठी
९) पंरपरागत सेवा - ÿमाणीकरण, ÿतवारी बांधणी, संवेĶन करÁयासाठी
१०) मÅयÖथाचे मुÐयमापन करणेसाठी िवतरण संशोधन आवÔयक आहेत. munotes.in

Page 39

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
39 २.२.४ िवतरण साखÑयांचे ÿकार (Types of Distribution Channels):
उÂपािदत वÖतू उÂपादकापासून उपभो³Âयापय«त (úाहकांपय«त) ÿवािहत करÁयाचे अनेक
मागª आहेत. िवतरणाचे ÿमुख मागª पुढील ÿमाणे आहे.
(अ) उपभो³Âयां¸या वÖतू कåरता िवतरण मागª (Marketing channel for Consumer
Goods)
(आ) औīोिगक वÖतूंकåरता िवतरण मागª (Marketing channel for industrial
Goods)
(अ) उपभो³Âयां¸या वÖतू कåरता िवतरण मागª (Marketin g channel for
Consumer Goods) :
उÂपािदत वÖतू úाहकापय«त पोहोचिवÁयासाठी उÂपादकाजवळ अनेक मागª उपलÊध
असतात. यापैकì कोणÂयाही योµय अशा एका िकंवा अनेक िवतरण मागाªची िनवड केली
जाते. खालील आकृती¸या सहाÍयाने हे मागª दाखिवलेले आहेत. यामÅये ÿÂय± व अÿÂय±
िवøì (Direct or Indirect sales) यांचा समावेश होतो. उपभो³Âयां¸या वÖतूंचे उÂपादन (Manufacture) घाऊक ठोक िवøेते अिभकत¥ अिभकत¥ मोठे िकरकोळ िवøेते उÂपादकांचे Öवतःचे दुकान िकंवा टपालाĬारे िवøì घाऊक ठोक िवøेते घाऊक ठोक िवøेते िकरकोळ िवøेते िकरकोळ िवøेते िकरकोळ िवøेते उपभोĉे (úाहक) Consumer ÿÂय± िवøì अÿÂय± िवøì अÿÂय± िवøì अÿÂय± .िवøì अÿÂय± िवøì अÿÂय± िवøì munotes.in

Page 40

िवपणन संशोधन - II
40 १) िवतरणाचा ÿÂय± मागª- उÂपादक ते úाहक (Direct channel of Distrib ution
-Manufacturer consumer):
ÿÂय± िवतरणा¸या या मागाªस शूÆय पातळी (zero level) िवपणन मागª असेही Ìहणतात.
ÿÂय± मागाªमÅये उÂपादक व अंितम उपभोĉा यां¸यामÅये कोणतेही मÅयÖथ नसतो.
यामÅये उÂपादक Öवतः वÖतूचे िवतरण करतो. उÂपादकाने Öवतःचे िवतरणाचे जाळे
(Network) तयार केलेले असते िकंवा शहरात मÅयवतê िठकाणी Öवतःचे दुकान उघडून
मालाचे िवøì करतात. बöयाच वेळेस टपाल माफªत कुåरयर सेवेचा उपयोग केला जातो.
आज¸या आधुिनक काळात ऑनलाइन िवपणन हे पयाªय उपलÊध झाले आहेत..
२) उÂपादक – िकरकोळÓयापारी - úाहक (Manufacture - Retailer -
Consumer) :
अÿÂय± िवतरणातील हा सवाªत छोटा िवतरण मागª असून फĉ एक– िकरकोळÓयापारी हा
उÂपादक व úाहक यातील दुÓयाचे काम करतो. उÂपादक आपÐया वÖतूंची िवøì िकरकोळ
Óयापारांना करतात व ते úाहकांना वÖतू िवøì करतात. मोठे िकरकोळ िवøेते उदा.
सहकारी Öटोअसª, िविवध शाखा असणारी दुकाने, मॉल इ. ÿÂय± उÂपादकाकडून खरेदी
करतात व úाहकांना वÖतू िवøì करतात. उदा. कपडे, कृषीमाल व úाहकपयोगी िटकाऊ
वÖतूंसाठी हा मागª उपयुĉ ठरतो. मÅयÖतांची सं´या कमी असÐयामुळे वÖतूं¸या िकमती
राÖत ठेवणे श³य होते.
३) उÂपादक - घाऊक िवøेते - úाहक (Manufacture -wholesaler -customer):
िवतरणा¸या ÿिøयेमÅये अगदी तुरळक आढळून येणार आहात िवतरणाचा मागª आहे.
ºयावेळी अंितम úाहकांची मागणी मोठ्या ÿमाणावर असते Âयावेळेस úाहक घाऊक
Óयापाöयांशी संपकª साधतात. उदा. इमारत बांधकामाचे सािहÂय- िसम¤ट ,िवटा, टाइÐस इ.
वÖतूं¸या बाबतीत या िवतरण मागाªचा अवलंब केला जातो.
४) उÂपादक - घाऊक िवøेते - िकरकोळ िवøेते – úाहक (Manufacturer -
Wholesaler - Retailer - Customer) :
सवªसाधारणपणे मोठ्या ÿमाणावर वापरला जाणारा हा िवतरण मागª आहे. उÂपादक घाऊक
Óयापारांना माल िवकतात आिण घाऊक Óयापारी तो माल िकरकोळ Óयापाöयांना िवकतात
Âयानंतर िकरकोळ Óयापारी तो मागª úाहकांपय«त पोहोचिवतात. साबण, कॉÖमेिटक, कपडे,
िकराणामाल इ. सार´या उपभोµय वÖतूं¸या बाबतीत िवतरणाचा हा सोयीचा व सवªसामाÆय
मागª आहे. मु´यतः या िवतरण मागाªमुळे Óयापारी व िकरकोळ Óयापारी या दोÆही
मÅयÖÂया¸या िविवध सेवा असे गोदाम ÓयवÖथा, जािहरात, िवøयो°र सेवा,ÿतवारी,
ÿमाणीकरण, भांडवल, आिण वाहतूक इÂयादी सेवा उÂपादकास िमळतात.

munotes.in

Page 41

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
41 ५) उÂपादक – अिभकÂयª - िकरकोळ Óयापारी – úाहक (Manufacturer -Agent -
Retailer -Consumer) :
या िवतरण साखळीमÅये दोन मÅयÖथ आहेत. यामÅये उÂपादक अिभकªÂया माफªत
िकरकोळ Óयापाöयांना माल पुरिवतात. िकरकोळ Óयापारी तो माल अंितम उपभोगतापय«त
पोहोचिवतात. दीघªकाळ िटकणाöया वÖतूं¸या बाबतीत हा मागª उपयुĉ ठरतो. उदा. िĀज,
टीÓही ,धुलाई मशीन इ. या िवतरण मागाªत घाऊक Óयापाöयांची भूिमका अिभकªÂया माफªत
पूणª केली जाते.
६) उÂपादक - अिभकत¥ - घाऊक Óयापारी - अिभकत¥ - िकरकोळिवøेते-úाहक
(Manufacturer -agents -Wholesaler - agents -Retailer -customer) :
िवतरण साखÑयांमधील सवाªत लांब व अिधक मÅयÖथ असलेला हा मागª आहे. यामÅये
अिभकत¥ हे उÂपादकाकडून माल िवकत घेतात आिण तो माल घाऊक Óयापाöयांना
िवकतात व घाऊक Óयापारी अिभकत¥ Óयापाöयांना िवकतात आिण िकरकोळ Óयापारी
संबंिधत माल अंितम úाहकाला िवकतात. या िवतरणा¸या मागाªमÅये उÂपादक ÿÂयेक
िवभागावर अिभकªÂयाची नेमणूक करतात. Âया अिभकªÂयानी संबंिधत िवभागातील घाऊक
Óयापाöयांना माल िवकÁयाची जबाबदारी िदलेली असते. देशभर िवखुरलेले úाहक आिण
मोठ्या ÿमाणावरील बाजारपेठेतील घाऊक Óयापारांचे िनयोजन करणे उÂपादकाला श³य
नसते. Ìहणून उÂपादक िवभागावर अिभकÂयाªची नेमणूक करतात. यामुळे उÂपादकाला
िवतरणावर ल± क¤िþत करावे लागत नाही.
७) उÂपादक- ई-Óयापारी संÖथा–úाहक (Manufacturer - e-commerce
companies - customer):
अलीकड¸या कालखंडामÅये संगणकìय ÿणालीÓदारे इंटरनेट¸या माÅयामातून ÿÂय± úाहक
ई- Óयापारी संÖथा माफªत आपली वÖतूची मागणी नोदंणी करतात. या ई- Óयापारी संÖथा
उÂपादकाकडे वÖतूची नŌदणी कłन वÖतू úाहकाला िवतरण करतात. या कåरता िवतरण
मागाªचे संशोधन करÁयाची गरज भासते. उदा. अमेझान, िजओ माटª,
(आ) औīोिगक वÖतूकåरता िवतरण मागª (Marketing Channels for Industrial
Goods) :
औīोिगक वÖतू Ìहणजे ºया वÖतूंचा उपयोग उīोगसंÖथा Âया¸या वÖतू व सेवेचे उÂपादन
करÁयाकåरता क¸चामाल Ìहणून करतात. Âयाकåरता उÂपादक Ļा उīोगसंÖथांना वÖतूंचा
पुरवठा करÁयाकåरता खालील िवपणन मागाªचा उपयोग करतात.
पुढील आकृतीमÅये औīोिगक वÖतू कåरता िवतरणाचे मागª दाखिवले आहेत.

munotes.in

Page 42

िवपणन संशोधन - II
42 उपभो³Âयां¸या वÖतूंचे िवतरण मागª औīोिगक िवतरक अिभकत¥ अिभकत¥ औīोिगक िवतरक उīोग संÖथा Industrial User
१) िवतरणाचा ÿÂय± मागª- उÂपादक- उīोगसंÖथा (Direct channel of
Distribution –Manufacturer - consumer Industrial Us er ):
ÿÂय± िवतरणा¸या या मागाªस शूÆय पातळी (zero level) िवपणन मागª असेही Ìहणतात.
ÿÂय± मागाªमÅये उÂपादक व अंितम उīोगसंÖथा यां¸यामÅये कोणतेही मÅयÖथ नसतो.
यामÅये उÂपादक Öवतः वÖतूचे िवतरण करतो. उÂपादकाने Öवतःचे िवतरणाचे जाळे
(Network) असते. Âयामाफªत मालाची िवøì करतात. आज¸या आधुिनक काळात
ऑनलाइन िवपणन हे पयाªय उपलÊध आहे.
२) उÂपादक-औīोिगकिवतरक-उīोगसंÖथा (Manufacturer - Distributor -
Industrial User): -
बांधकामाचे सािहÂय, यांिýक सािहÂय व यंýणा लागणारे इतर सुटे भाग इÂयादी¸या
िवøìसाठी उÂपादक औīोिगक िवतरकां¸या मदतीने औīोगीक वÖतूं¸या खरेदीदारापय«त
संपकª साधÁयासाठी या अÿÂय± िवतरण मागाªचा अवलंब करतो. उÂपादक ÿÂय±
úाहकांशी संपकª साधून योµय िकंमतीत िवøì कł शकत नाही कारण यामÅये िवतरकाचे
खचª वाढत असतो
३) उÂपादक- अिभकत¥- औīोगीक िवतरक - उīोगसंÖथा (Manufacturer - Agent -
Distributor - Industri al User) :
बाजारपेठेचा िवÖतार मोठ्या भूभागावर असेल तर या िवतरण मागाªचा उपयोग केला जातो.
यामÅये उÂपादक अिभकÂया«िच नेमणूक िवभागानुसार करतात आिण Âयांना िवपणन कायª
समजावून सांगतात उदा. वाहतूक, मालसाठा व िव° इÂयादी. अिभकत¥ Âयांना नेमून
िदलेÐया िवभागातील औīो िगक िवतरकांना Ìहणजेच उīोग संÖथांना मालाचा पुरवठा
करतात आिण िवतरक िवतरक गरजेÿमाणे úाहकांना Ìहणजेच उīोग संÖथांना मालाचा
पुरवठा करतात. ÿÂय± िवøì अÿÂय± िवøì अÿÂय± .िवøì अÿÂय± िवøì munotes.in

Page 43

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
43 ४) उÂपादक-अिभकत¥-उīोगसंÖथा ( Manufa cturer -Agent -Industrial User):
अिभकत¥ उÂपािदत वÖतूचे िवतरण ÓयविÖथत कł शकतात अशी खाýी जेÓहा उÂपादकांना
असते अÔयावेळी उÂपादक िवभागानुसार अिभकÂया«ची नेमणूक करतात व संबिधत
िवभागा¸या िवतरणाची जबाबदारी अिभकÂयाªवर सोपिवतात. औīोिगक िवतरक Ļा
िवतरण साखळीतून वगळÐयामूळे िकंमती थोड्याफार ÿमाणात कमी करता येतात.
मयाªिदत बाजारपेठे¸या पåरिÖथतीत ही िवतरण साखळी उपयुĉ ठरते.
२.३ पुरवठा िवतरण साखळी ÓयवÖथापन (SUPPLY CHAIN MANAGEMENT) पुरवठा साखळी ही Óयापक संकÐपना असून अंितम úाहकापय«त वÖतू व सेवा पुरवणारी
ÿिøया िकंवा ÓयवÖथेचा Âयात समावेश होतो. ितची सुŁवात क¸या मालाचे पुरवठादार
उÂपादन गोदाम अिधकारी , िवतरक िकंवा िकरकोळ Óयापारी ºयाचा संबंध अंितम
उपभोगÂयाला वÖतू पोहचिवÁयापय«त येतो. Âयांचा समावेश होतो. पुरवठा साखळीचा
उĥेशउपभो³Âयांना वÖतूचा पुरवठा योµय वेळेस, योµय िठकाणी, योµय दºयाªचा, योµय
सं´येत व योµय िकमतीत करणे होय. थोड³यात, पुरवठा साखळी¸या ÓयवÖथापनाशीवाय
कोणताही उÂपादक वÖतूचे उÂपादन व िवतरण úाहकां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी कł
शकत नाही.
२.३.१ पुरवठा िवतरण साखळी संशोधन (Supply Chain Research):
पुरवठा िवतरण साखळी ही एक गुंतागुतीची संकÐपना असून ÂयामÅये अंितम उपभोĉापय«त
वÖतू व सेवा देÁया¸या सवª ÿिøयाचा समावेश होतो. ही ÿिøया क¸चामाल िवतरक -
उÂपादक - संúहणगृहे - िवतरक - िकरकोळ Óयापारी - आिण अंितम उपभोĉा या पय«तची
साखळी असते. “क¸चामाल¸या पुरवठ्या पासून Ìहणजे अंितम उपभोĉापय«त योµय
वेळेमÅये वÖतूचे मुÐय वाढिवणे Ìहणजे पुरवठा िवतरण साखळी होय.”
पुरवठा िवतरण वािहनी िशवाय उÂपादकवगª वÖतूचे उÂपादन, िवतरण आिण सेवा देवू शकत
नाहीत. िवतरण साखळी िनवडतांना वÖतूचे ÖवŁप, वैिशĶये, बाजारपेठेचे ÖवŁप, Öपधōचे
ÖवŁप, उपलÊध मÅयÖथ वगª व Âयांची सं´या, िवतरण खचª, िवतरण साखळीची गरज ,
नÉयाचे ÿमाण, किमशनचा दर , ÿकार, िवतरण साखळीतील बदल. इ. घटकां¸या िवचार
करावा लागत असÐयाने िवतरण साखळी संशोधनाची आवÔयकता भासते.
२.३.१(अ) पुरवठा साखळी ÓयवÖथापनाचे घटक (components of supply chain
management):
पुरवठा साखळी¸या कायाªमÅये खालील महßवा¸या घटकांचा समावेश होतो:
अ) Öकंध ÓयवÖथापन ( inventory management) :
पुरवठा साखळी¸या ÓयवÖथापनातील महßवाचा घटक Ìहणजे Öकंध ÓयवÖथापन होय.Öकंद
Ìहणजे मालाचा साठा करणे मालाचा साठा करÁयामागील मूलभूत कारण Ìहणजे úाहकांना
वÖतूंचा सतत पुरवठा करणे हे होय. उÂपादनाचे िठकाण व úाहक हे वेगवेगÑया िठकाणी munotes.in

Page 44

िवपणन संशोधन - II
44 असतात. Âयाचÿमाणे उÂपादनाची वेळ व úाहकांना वÖतूची गरज ही सुĦा एक नसते.
Öकंध ÓयवÖथापन उिĥĶ Ìहणजे पयाªĮ मालाचा साठा करणे, साठा हा जाÖत िकंवा कमी
असता कामा नये. ÿमाणापे±ा जाÖत साठा केÐयास भांडवल खचª,वÖतू हाताळणी खचª,
िवमा व ÿशासकìय खचाªत वाढ होते. कमी साठा केÐयास मागणीÿमाणे पुरवठा न झाÐयास
नÉयात घट होते. Âयामुळे मागणीचा ओध, वÖतूंचे Öवłप, भांडवल तरतूद, साठवण व
सुिवधा इÂयादी घटकांचा िवचार कłन Öकंध ÓयवÖथापन करावे लागते.
आ) संúहण गृहे (warehousing):
िवतरण ÿणालीत संúहणगृहांना िवशेष महßव आहे. वÖतू¸या गुणव°ेवर पåरणाम न होता
योµय खचाªत चांगÐया संúहणगृहाची गरज असते. संúहण गृहाचे महßवाचे कायª Ìहणजे
साठ्या¸या पातळीवर िनयंýण ठेवणे आिण योµय िÖथतीत वÖतूंची साठवणूकव पुरवठा
करणे होय.
(१) संúहण गृहाचे महßव पुढील ÿमाणे िवशद करता येईल:
१) साठा पातळी योµय ठेवणे.
२) समय उपयोिगता िनमाªण करणे.
३) मागणी व पुरवठा यामÅये संतुलन राखणे.
४) िकंमत िÖथर ठेवणे.
(२) संúहण गृह ÓयवÖथापनात खालील बाबी महßवा¸या असतात.
१) गोदाम Öवतःची असावी का भाड्याने ¶यावीत?
२) जागेचा पयाªĮ वापर व Âया संबंधातील उपøम. उदाहरणाथª. वीज, पाणी.
३) माल हाताळणी सा धनांचा योµय उपयोग.
४) िमळालेला माल व Âयाची साठवणूक, हाताळणी.
५) आदेश एकýीकरण व पुरवठा िनयंýण ÿिøया इÂयादी.
इ) वाहतूक (transportation) :
पुरवठा साखळीतील एक महßवाचा घटक Ìहणून वाहतुकìकडे पािहले जाते. वाहतुकìमुळे
वÖतू व उÂपादन Öथळापासून úाहक Öथळापय«त पोहोचिवता येतात. वाहतुकìमुळे काळ व
Öथान उपयोिगता िनमाªण करता येतात..
वाहतूक ÓयवÖथापनाचे महßवाची कायª खालील ÿमाणे असतात.
१) वाहतूक साधनांची तपासणी.
२) वाहतुकìसाठी योµय साधनांची िनवड. उदाहरणाथª. रÖता, रेÐवे इÂयादी. munotes.in

Page 45

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
45 ३) वाहतूक ÓयवÖथा Öवतःची असावी का भाड्याने ¶यावी.
४) वाहतुकìचा मागª व øम ठरवणे.
५) वाहतूक खचाªवर िनयंýण ठेवणे.
ई) आदेश ÿिøया (order process) :
पुरवठा व साखळीतील शेवटचे परंतु महßवाचा घटक Ìहणजे मागणीÿमाणे आदेशाची
ÿिøया करणे व अंमलबजावणी करणे मागणी पूतªते¸या बाबतीत िवशेषत: पुढील बाबéचा
िवचार करावा लागतो.
१) आदेशाचा िकमान आकार कì जे आिथªक ŀĶ्या हाताळणे श³य होईल.
२) खरेदी व िवøì¸या अटी.
३) आदेशाची ÿिøया करÁयाची सोपी पĦत उपयोगात आणणे
४) िविशĶ वेळेत आदेशाची ÿिøया पूणª करणे.
२.३.२ पुरवठा िवतरण साखळीची वैिशĶे (Features of supply chain) :
१) पुरवठा िवतरण साखळी ही एक Öवतंý साखळी असून ती एकम¤कावर अवलंबून
आहेत.
२) पुरवठा िवतरण साखळी ही एक गुतांगुतीची ÿिøया आहे. ÂयामÅये क¸चा माला¸या
िवतरका पासून अंितम उपभोĉा पय«त¸या अनेक घटकाचा समावेश होतो.
३) Óयापार Óयवसायात हा एक अदुÕय पण महßवाचे घटक आहे. यािशवाय िवपणन शक् य
नाहीत.
४) एकच िवतरण साखळी िविवध कंपÆया¸या मालास सेवा देवू शकते.
५) पुरवठा िवतरण साखळी व िवतरण ÿणाली हया दोन िभÆन संकÐपना आहेत.
६) अिलकडील काळात िवतरण साखळया फĉ वÖतू िवतरणाचे काम न करता
उÂपादकांना, उÂपादनांबाबत आिथªक सÐला देतात. तसेच िवपणन िवषयक मािहती
उपलÊध कŁन देतात.
७) िवतरण साखळी मÅये उÂपादनाचा ÿवाह, िव°ीय ÿवाह, िवतरण ÿवाह आिण
मािहतीचा मागª उपलÊध होतो. Âयामुळे उÂपादकांस आपÐया वÖतू¸या व गुणव°ेकडे,
दज¥कडे लàय देता येते. Ìहणून पुरवठा िवतरण साखळी संशोधनाची गरज असते. munotes.in

Page 46

िवपणन संशोधन - II
46 २.३.३ पुरवठा िवतरण साखळी संशोधनाची गरज / महÂव (Need / importance of
supply Chain Research):
१) पुरवठा िवतरण साखळीची (नेटवकª) जाळी िनमाªण करणे (creati ng a network
web):
ÿÂयेक उīोजकाची गरज असते कì क¸चा मालापासून प³का मालापय«त¸या एका िवतरण
साखळीचे नेटवकª िनमाªण करावे. परंतू Âयापूवê पुढील मािहती गोळा करावी लागते.
अ) क¸चा मालाची उपलÊधता
ब) क¸चामाल - पुरवठादाराची सं´या
क) ÿÂयेक Öथरावर मÅयशयाची लांबी
ड) िविवध ÿिøयाचा समावेश - खचª कमी करणे, मािहती गोळा करणे व िवĴेषण करणे इ.
ई) वाहतूक ÓयवÖथा व Âयांची भूिमका इ. ÿश् नाबाबत मिहती गोळा करÁयासाठी पुरवठा
िवतरण साखळी संशोधनाची गरज भासते.
२) पुरवठा िवतरण साखळी नेटवकªची रचना (Structure of the network):
िवतरण साखळी¸या नेटवकªची रचना ही आडवी िकंवा उंभी असते. आडÓया रचने मÅये
िविवध मÅयÖथ असतात. ते एकमेकांना समांतर कायª करीत असतात. Âयामुळे Âयांची लांबी
लहान असते. तर उभी रचने मÅये अनेक मÅयÖथ असतात. ते एकमेकांवर अवलंबून
असतात. या रचनेत लांबी सवाªत जाÖत लांब असते.
आडÓया िवतरण साखळी रचनेचे एअरलाईन हे उदा. आहे तर उËया िवतरण साखळी
रचनेचे भाजीपाला िवतरक हे उदाहरण होय.
३) Óयावसाियक काय¥ (Commercial function):
Óयवसाय चालिवÁयासाठी अÐप िकंमतीमÅये क¸चा मालाचा पुरवठा होणे आवÔयक
असतो. हा पुरवठा करणारे मÅयÖथाची सं´या कमी करणे Âयांचा खचª कमी करणे तसेच
Âयां¸या कायाªचे पुनाªवृती कमी करणे यासाठी पुरवठा साखळी संशोधनाची गरज असते.
४) िवकसनशील िवभागाचा शोध घेणे (Exploring developing segment):
पुरवठा साखळी संशोधनातून क¸चा माल पुरवठा करÁयाöया मÅयÖथा पैकì िवकसनशील
कायōचा /िवभागाचा शोध घेतला जातो. व Âयाचा िवकास केला जातो. - उदा. एकाच
पुरवठादार मÅयÖथाकडुन िविवध ÿकारचा माल िवकत घेणे. Öथािनक पुरवठादाराची
नेमणूक करणे Âयांना एजÆसी देणे, इ.
५) कायª±मतेत वाढ (Increase in efficiency):
पुरवठा साखळी संशोधनातून úाहकांना चांगÐया व मुÐयावधêत सेवा उपलÊध कŁन िदÐया
जातात - Âयासाठी ÿमाणीकरण व ÿतवारी कŁन मालाची गुणव°ा वाढिवली जाते. munotes.in

Page 47

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
47 कंपनीकडील मालसाठा व िवतरकाकडील साठा कमी करणे, वाहतूकìची साधने, मागª
यामÅये बदल करणे िक जेणे कŁन खचª कमी होईल. व उīŌगाची कायª±मतेत वाढ होईल.
अशा िविवध कारणासाठी पुरवठा साखळी संशोधनाचे महßव आहे. आज¸या काळात क¸चा
माला¸या गुणव°ेपासून प³का माला¸या गुणव°े पय«त सवªý गुणव°ा तपासून पािहली
जाते. Âयामुळे पुरवठा साखळी संशोधनाची आवÔयकता व महßव ÖपĶ करता येते.
२.४ वृĦी संशोधन (PROMOTION RESEARCH) वृĦी हा िवपणन संशोधनातील एक महßवाचा घटक आहे. वृĦी Ìहणजे वाढ. िवकास होय.
अपेि±त úाहकांना वÖतू खरेदीसाठी Âयांचे मन वळिवणे होय. या मÅये úाहकांची øयशĉì
मागणी, गरजा अपे±ा व वतªवणूक, जर वतªन याचा अËयास केला जातो.
“वृĦी Ìहणजे úाहक िकंवा संभाÓय úाहक यांना वÖतू व सेवा¸या गुणांची मािहती देवून अशी
वÖतू व सेवा खरेदी करÁयास Âयांचे मन वळिवÁयाकरीता केलेले ÿयÂन होय.” पोलúीन व
अÐदारसन
“वृĦी संशोधन Ìहणजे िवपणन ÿिøयेतील वाढ, िवÖतार, िवपणन िम®ा¸या िविवध
घटकांसदभाªत केलेला सिवÖतर शाľीय अËयास होय.”
“Promotion research is a wider term and covers the major components of
promotion - advertising research, sales promotion research , Publicit y,
direct marketing and other”
वरील मािहती वŁन वृĦी संशोधनात िवपणन िम®णातील िवøì, जािहरात, माÅयमे,
ÿिसĦी इ. घटक समावेश होतो. या सवª घटकां¸या वाढीकरीता केलेले ÿयÂन Ìहणजेच
वृĦी संशोधन होय. या संशोधनाचा मु´य हेतू Ìहणजे úाहकाची खरेदी कåरता ÿेरणा जागृत
करणे व úाहकांना आपÐया वÖतूकडे आकिषªत करणे होय. सभांÓय úाहकांचे ÿचिलत
úाहकात Łंपातर करणे होय. वृĦी संशोधनात पुढील घटकांचा समावेश होतो.
२.४.१ वृĦी िम®ाचे घटक (Elements of Promotion):
I. जािहरात (Advertising):
वृĦी िम®णातील सवाªत महßवाची भूिमका असणारा घटक Ìहणजे जािहरात होय.
जािहरातीचा संदेश िविवध माÅयमांĬारे ÿभावीपणे úाहकांपय«त पोहोचावीता येतो. यामÅये
वतªमानपýे, मािसके, आकाशवाणी, दूरदशªन, ÿÂय± मेल, इंटरनेट इÂयादीचा समावेश होतो.
जािहरात वृĦी िम®णामÅये पुढील महßवाची भूिमका पार पाडते.
१) úाहकां¸या मनामÅये वÖतू िवषयी जागłकता िनमाªण करणे.
२) वÖतू मुþा ÿितमा िनमाªण करणे.
३) Öपधªकांनी केलेÐया आरोपांना समथªपणे उ°र देणे.
४) नकाराÂमक ŀिĶकोन बदलून सकाराÂमक मनोवृ°ी िनमाªण करणे. munotes.in

Page 48

िवपणन संशोधन - II
48 II. ÿिसĦी (publicity):
ÿिसĦी Ìहणजे जनतेला ²ात कłन िदले जाणारी मािहती होय. िवøय वृĦी व िवतरण या
ÿकारची मािहती जनते¸या नजरेस आणून देणे Ìहणजे ÿिसĦी होय. उदा. सरकारी सूचना,
दूरदशªन वłन िदÐया जाणाöया बातÌया इ.
थोड³यात वÖतू सेवा, संÖथा िकंवा Óयĉì यां¸या बाबत¸या बातÌया जनते¸या नजरेस
आणून देÁयाची ÿिøया Ìहणजे ÿिसĦ होय. ÿिसĦ करÁयात नफा िमळवणे हा नसतो.
Âयामुळे ÿिसĦी करताना मोबदला घेतला जात नाही. ÿिसĦी माफªत Óयवसायीक मािहती
िबना मोबदÐयात बातमी जनतेपय«त पोहोचिवतात.
III. िवøयवृĦी (sales promotion):
िवøवृĦी Ĭारे क¤िþत úाहक व मÅयÖथ यांचे मन वळिवÁयासाठी िविवध तंýाचा अवलंब
केला जातो. िविवध िवøìय वृĦी तंýामÅये मोफत नमुना वाटप, Āì भेटवÖतू, हÈÂयाने
िवøì, सवलत व हमी इ. चा समावेश होतो.
IV. वैयिĉक िवøì (personal selling):
संÖथेचा िवøì ÿितिनधी आिण úाहक हे समोरासमोर येतात व वैयिĉक िवøì केली जाते
वÖतू व सेवांची िवøì करÁयाचे अितशय जुनी अशी ही पĦत आहे. याची मूलभूत उिĥĶे
खालील ÿमाणे आहेत .
१) संभाÓय úाहकांचा शोध घेणे.
२) संभाÓय úाहकांचे łपांतर िनयिमत úाहकात करणे.
३) वÖतू िवषयी काही शंका िकंवा मािहती हवी असÐयास लगेच ÖपĶीकरण करणे.
४) úाहकांशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करता येतात.
V. जनसंपकª (publi c relation):
समाजातील िविवध घटकांना कंपनी िवषयी आपुलकì असते. कंपनी िवषयी मािहती
िमळिवÁयास ते उÂसुक असतात. यासाठी कंपनीचा जनसंपकª मोठ्या ÿमाणावर असणे
आवÔयक आहे .जनसंपकªमुळे कंपनीची जनमानसातील ÿितमा िवकिसत होते .Âयामुळे
िवøìत वाढ होते. जनसंपकाªचे ÿमुख उिĥĶे पुढील ÿमाणे आहेत.
 कंपनीचे Åयेय व धोरणे या िवषयी जािहरात करणे.
 कंपनीचा दबदबा िनमाªण करणे
 सामािजक जबाबदारी पूणª करणे
 नावलौिकक राखणे
 संवेĶन - बांधणी - पॅकेिजंग þारे जािहरात करणे. munotes.in

Page 49

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
49 VI. योµय व आकषªक बांधणी (Fair and Att ractive Pa ckaging):
योµय व आकषªक बांधणीमुळे संभाÓय úाहकाकडून मोठ्या ÿमाणावर वÖतूची खरेदी केली
जाते. योµय बांधणीमुळे मालाचा दजाª राखला जातो. िवøेय वृĦीमÅये मालबांधणीची
भूिमका अितशय महßवाची असते. कारण
 योµय व आकषªक बांधणीĬारे वÖतूची मािहती पुरवली जाते.
 वÖतू वाहतुकìत व हाताळताना कोणती द±ता ¶यावी हे समजते.
 योµय व आकषªक बांधणीमुळे वÖतूचा दजाª सुरि±त राखला जातो.
 आकषªक बांधणीमुळे िवøेय वृĦीस मदत होते.
 आकषªक बांधणीमुळे अिशि±त úाहक वगª व लहान मुले वÖतूकडे आकिषªत होतात.
VII. ÿÂय± िवपणन (Direct Marketing):
ÿÂय± िवपणनामÅये úाहकांना ÿÂय± मालाची िवøì करणे. यामÅये िविवध तंýांचा अवलंब
केला जातो. उदाहरणाथª ÿÂय± मेल करणे, इंटरनेट, टेली माक¥िटंग, येलो पेज चा वापर
करणे. ÿÂय± िवपणना चे मु´य फायदे पुढील ÿमाणे सांगता येतील.
 ÿÂय± úाहकां¸या आवडीÿमाणे वÖतूचे िवतरण करणे.
 ÿÂय± ÿितसाद देणाöया úाहकांÿमाणे संदेशात/ जािहरातीमÅये बदल करता येतो.
 ÿÂय± िवपणना Ĭारे वÖतू¸या अगदी अलीकडील मािहतीचे सं²ापन úाहकापय«त
करता येते.
 ÿÂय± िवपणनाĬारे úाहकांशी सलो´याचे संबंध ÿÖथािपत करता येतात.
 úाहकांशी सह-संबंध ÿÖथािपत कłन िवøय वृĦी करता येते.
VIII. Óयापारी जýा आिण ÿदशªनी (Trade Fair and Exhibitions):
Óयापारी जýा व ÿदशªने िवøय वृĦी िम®ातील हे एक अितशय महßवा चे तंý आहेत. भारत
सरकारने भारतीय Óयापारी वृĦी संघटनेची (Indian Trade Promotion organization)
ची Öथापना केली आहेत. ही संघटना िनयाªतदारांना िनयाªतीस ÿवृ° करÁयासाठी Óयापारी
जýा -ÿदशªने यांचे आयोजन करतात. अशा Óयापारी जýा व ÿ दशªनेमुळे उīोग संÖथांना
पुढील फायदे िमळतात.
 वÖतूचा वापर व ितची वैिशĶ्ये यांचे ÿाÂयि±क दाखवता येते.
 खरेदीचे / आयातीचे आदेश नŌदणी करता येतात.
 संभाÓय úाहकां¸या यादीमÅये वाढ होते.
 Öपधªकां¸या शĉìचा अंदाज येतो.
 डावपेज समजतात Âयामुळे िनयाªत करणे सहज श³य होते. munotes.in

Page 50

िवपणन संशोधन - II
50 IX. कायªøमाचे आयोजन (Sponsorship):
उīोगांचा नावलौिकक वाढवÁयासाठी संÖथेला िविवध कायªøमाचे आयोजन करावे लागते.
उदाहरणाथª- øìडा Öपधाª, सांÖकृितक Öपधाª, व सामािजक कायªøमांचे ÿायोजकÂव
Óयावसाियक Öवीकारतात. याĬा रे उīोग संÖथांना पुढील फायदे िमळतात.
 आपÐया वÖतू व सेवांची जािहरात होऊन िवøेयवृĦी वाढÁयास मदत होते.
 समाजामÅये उīोग संÖथेची ÿितमा वाढते.
 नावलौिकका मÅये वाढ होते.
 िवøेय वृĦी वाढÁयास मदत होते.
२.४.२ वृĦी संशोधनाचे महßव (Importance of Promoti on):
वृĦी िम®ण हे िवपणनामÅये वÖतू व सेवां¸या िवøì संदभाªत महßवाची भूिमका बजावते.
वृĦी संशोधन हे वृिĦ िवपणन िम®ा¸या िविवध घटकासंदभाªत केलेला सिवÖतर शाľीय
अËयास होय. Âया मुळे जे घटकवृĦी िम®णात वापरले जातात. Âयांचे संशोधन वृĦी
संशोधनात होते. जसे जािहरात, ÿिसĦ, िवøìय वृĦी, वैयिĉक िवøì आिण Óयापारी जýा
व ÿदशªन कायªøमांचे आयोजन इÂयादी. या घटक वृĦी िम®णाचा समािवĶ होतो. Âयाची
अंमलबजावणी कशी होते हे वृĦी संशोधनात तपासून पािहले जाते. खालील मुद्īां¸या
आधारे वृĦी संशोधनाचे महßव सांगता येतील.
१. Öपधªकांचे योजनांचा मूÐयमापन (Evaluation of competitor’s Scheme):
आधुिनक काळात योµय वृĦी तंýाचा वापर कłन úाहकांना आपÐयाकडे आकिषªत केले
जाते. यामÅये जािहरात युĦ िकंवा कृती योजना इÂयादीची सुŁवात होते. िवøì वृĦी
संशोधनात आपÐया Öपधªकांची जािहरात, योजना, भेटवÖतू योजना, िकंवा इतर तंýांचा
अËयास व पåरणाम तपासाला जातो. Âयानुसार Öपधªकां¸या योजनांचा ÿÂयु°रा दाखल
नवीन िवøय वृĦी तंý योजना आपणास अवलंबता येतात. थोड³यात वृĦी संशोधन हे
सातÂयाने करणे आवÔयक असून Öपध¥त िटकून राहÁयाचे ते एक साधन आहे.
२. वृĦी िम®ण घटकांचे मूÐयमापन (Evaluation of promotion elements):
वृĦी संशोधकाचा सवाªत महßवाचा हेतू Ìहणजे जे िविवध घटक आपÐया उÂपादना¸या
वृĦीसाठी उपयोिगता आणले आहे Âयांचे मूÐयमापन करणे होय. जािहरात िकंवा िविवध
िवøì Łंदी तंý कशी कायªरत आहेत हे वृĦी संशोधनाĬारे तपासून पािहले जाते. Âयानुसार
ÂयामÅये आवÔयक ते बदल करता येतात.
३. Óयावसाियकांची धोरणे िनिIJत (policy of business formulation):
वृĦी संशोधनाĬारे िमळालेली िनÕकषª Óयवसायांची धोरणे ठरिवÁयासाठी उपयुĉ असतात.
िकंमत धोरणे, जािहरात धोरणे, िवøì वृĦी तंýे, इÂयादी बाबतीत िनणªय घेÁयासाठी वृĦी
संशोधन महÂवाचे ठरते.
munotes.in

Page 51

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
51 ४. जािहरातदार व ÿे±कांना उपयुĉ (Useful to advertiser and audience):
वृĦी संशोधनाचा मु´य उĥेश वृĦी िम®ाचे िविवध तंýे योµय खचाªत ÿसाåरत होऊन
ÂयाĬारे आपले िवøìय ल± साÅय केले पािहजे. वृĦी संशोधनातून जािहरात व ÿसार
माÅयमांची िविवध बाजू तपासून Âयां¸यापय«त पåरणाम कारकतेचे मूÐयमापन करणे.
जािहरातदारांना व ÿे±कांनाही असे मूÐयमापन उपयुĉ ठरते.
५. जािहरात दशªक व वाचकांची मािहती (Readers and viewers information):
वृĦी संशोधना Ĭारे ºया माÅयमांचा उÂपादन जािहरात ÿसाåरत करता उपयोगी केली
जातो. Âया दशªकांची मािहती व जािहरातीचे वाचक, Âयांचे उÂपÆन, राहणीमान इ. मािहती
उīोगसंÖथेस उपलÊध होते.
६. Óयवसाय कायª±मता (Business Efficiency):
Óयवसायाकडून राबवलेÐया िवøìय वृĦी तंýाचे संशोधन केÐयामुळे Óयवसायाची
कायª±मता वाढते. Âयामुळे Óयवसायाचा नफा व नावलौिककता सुĦा सुधारते.
७. माÅयमांचे मूÐयमापन (Evaluation of programme):
दूरदशªन िकंवा रेिडओ वरील कोणता कायªøम जाÖतीत जाÖत ÿे±कांकडून पािहला जातो
िकंवा कोणÂया चैनलला पसंती अिधक आहे. Âयाचा आलेख तयार करÁयाचे साधन
Ìहणजे टेिलिÓहजन रेिटंग पॉईंट( TRP) वृĦी संशोधनाĬारे काढता येते. यावłन आपÐया
उÂपादना¸या जािहराती कåरता योµय कायªøम व चैनल िनवडणे सोपे होते.
२.५ जािहरात संशोधन (ADVERTISING RESEARCH) आधुिनक Óयवसायाचा एक महßवाचे भाग Ìहणजे जािहरात होय. हे एक संदेशवहनाचे साधन
आहे. संभाÓय úाहकांनी वÖतू खरेदी करावी Ìहणून जािहरातीचा उपयोग केला जातो.
अिलकडे तर जािहराती िशवाय बाजारपेठे मÅये वÖतू िवकली जात नाही. ÿथम जािहरात
नंतर िवøì अशी अवÖथा आज िवपणन ±ेýात झालेली आहे.
आज¸या ÖपधाªÂमक िवपणना मÅये जािहरात, ÿिसĦी व िविवध ÿसार माÅयमे अÂयंत
महßवाची भुिमका बजावत आहे. ÿचिलत वÖतु, सुधारीत वÖतू िकंवा नािवÁयपूणª वÖतू व
सेवाकरीता ÿथम जािहरात करावी लागते. Âयामुळे जािहरातीस अधªिवøेता िकंवा
मूकिवøेता असे Ìहणतात. जीवन जगÁयासाठी जसे ÿाणवायूची गरज असते,तसेच उīोग
Óयवसाय चालू ठेवÁयासाठी जािहरातीची गरज भासते. जािहरातीमुळे úाहकांना वÖतू
िनवडता येते व खरेदी केलेÐया वÖतू पासून जाÖत समाधान ÿाĮ करता येते. Âयां¸या गरजा
पूणª करÁयास मदत करता येते.
िवøेÂयांना जािहरातीमुळे आपÐया वÖतूची मोठया ÿमाणावर जािहरात करता येते. Âयामुळे
आपÐया वÖतूची बाजारपेठेमÅये ÿिसĦी करता येते. बाजारातील आपला िहÖसा वाढिवता
येतो. िकंवा ÖपधाªÂमक िवपणीमÅये आपला िहÖसा िटकवून ठेवता येतो. परंतू जािहरातीचे
असे िविवध फायदे िमळिवÁयासाठी अगोदर जािहरात संशोधन करणे गरजेचे असते. munotes.in

Page 52

िवपणन संशोधन - II
52 जािहरात संशोधन Ìहणजे, “संभाÓय úाहकांना संपकª, व सुसंवाद साधÁयासाठी पĦतशीर व
उिĥÕयानुसार केलेली जािहरात होय.
“जािहरातीचा िवकास , वापर, व मुÐयमापनाकरीता केलेले कोणतेही संशोधन आिण
Âयासाठी केलेले ÿयÂन Ìहणजे जािहरात संशोधन होय.”
वरील Óया´येवŁन “जािहरात संशोधन Ìहणजे संभाÓय úाहकांना आपÐयाकडे आकिषªत
करÁयासाठी केलेले पĦतशीर व उिĥĶ्यानुŁप ÿयÂन होय. यावŁन जािहरात संशोधनात
पुढील घटकांचा समावेश करता येतो.
१) जािहरातीचे हेतू - उिĥĶे िनश् िचत करणे.
२) संदेश िनश् िचत करणे.
३) जािहरातीचा खचª / अंदाजपýक तयार करणे.
४) जािहरातीसाठी योµय माÅयमाची िनवड करणे.
५) जािहरातीचे पĦतशीर मुÐयमापन करणे.
६) जािहरातीची रचना , आकार, िनश् िचत करणे.
७) जािहरातीची योµय ÿकारे चाचणी घेवून पåरणामकारकता मोजणे इ.
२.५.१ जािहरात संशोधनाची ÓयाĮी (Scope of Advertising Research):
जािहरात संशोधनाची ÓयाĮी ÿचंड आहे कì आज¸या काळात तर जािहरात ±ेýामÅये
मोठया ÿमाणावर øांती होत आहे. िह अितशय गितमान व लविचक संकÐपना असÐयामुळे
सवªच ±ेýामÅये जािहरात संशोधनाची गरज भासते. असे असले तरी जािहरात संशोधनाची
ÓयाĮीचे तीन अंग सांगता येतील. जािहरात मजकूर संशोधन माÅयम संशोधन जािहरात पåरणामकारकता संशोधन १) अ±रे वतªमान पýे दशªकांची ÿितिøया २) शÊदरचना टी. Óही माÅयमाचे मुÐयमापन ३) िचÆहे, िचýे रेिडओ उपयुĉता ४) हावभाव इंटरनेट िवøय वृĦीवरील पåरणाम ५) रंगसगंती इ. मोबाईल, इतर इले³ůॉिनक वÖतू पूवªचाचणी व पूवाª°र चाचणी इ. जािहरात संशोधन munotes.in

Page 53

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
53 २.५.२ जािहरात संशोधनाची भूिमका (Role of Advertising):
१) ÿभावी सं²ापन करता येते.
२) úाहकांना मागªदशªन करता येते.
३) जािहरातीĬारे करमणूक करणे.
४) रोजगारात वाढ करणे.
५) बाजारपेठाचा आिथªक िवकास करणे.
६) संभाÓया úाहकांचा पाठपुरावा करता येतो.
७) Öपध¥मÅये वाढ होते दज¥दार वÖतूची िनिमªती होते.
८) सामाÆय जनतेचा राहणीमानाचा दजाª सुधारतो.
९) जािहरात माÅयमाचा िवकास व िवÖतार होतो.
१०) सरकारला जािहरातीĬारे उÂपÆन िमळते.
२.५.३ जािहरात संशोधनाचे फायदे (Benefits of Advertising Research) :
१) उिदĶे िनिIJती (Setting of Objectives):
जािहरात संशोधनामुळे उīोगसंÖथेला आपÐया जािहरातीची उिĥĶे िनश् िचत करता येतात.
कोणÂयाही जािहरातीचे काहीतरी उिĥĶे असतात. उदा. िवøय वृĦी, नावलौिकक,
Öपधªका¸या जािहरातीवर मात करणे, Âयामुळे ÿÂय± िनधाªåरत úाहकांपय«त सहज पोहचता
येते. उदा.
१) निवन नािवÁयपूणª वÖतूचा बाजारपेठेत ÿवेश
२) Öपधªकांना शह देणे,
३) úाहकांना जागृत करणे,
४) आपली वÖतू खरेदीसाठी ÿवृ° करणे,
५) इतर िवøय वृĦी, नावलौिकक वाढिवणे इ. हेतू.
जािहरात संशोधनामुळे वÖतू बाबत, मािहतीपýक, वृĦीतंýे, कॉपीराईट, व कलाकार
याबाबत सखोल व महÂवाची मािहती गोळा करता येते. Âयाला फायīा उīोग संÖथेला
होतो.
२) जािहतीची रचना (Layout of advertisement):
तीच जािहरात पåरणामकारक कì ºयामुळे úाहकवगª आपÐया वÖतू - सेवाकडे आकिषªत
होतो. Âयामुळे जािहरात रचना तयार करतांना शÊदरचना, िविवध आकृÂया, िचÆहे, िचýे,
Óय³ ती इ. चा ÿभावीपणे वापर केला जातो. याबाबत जािहरात संशोधन िनणªय घेत असते. munotes.in

Page 54

िवपणन संशोधन - II
54 ३) माÅयम िनधाªरण (Media selection):
जािहरात संशोधनाचा मोठा भाग Ìहणजे माÅयम िनधाªरीत करणे होय. अशा ÿकारची
साखळी िक जािहरातीमुळे िनधाªरीत úाहकावर योµय पåरणाम होईल. संशोधनामुळे
जािहरातीचे कोणते माÅयम योµय व पĦतीिशर आहे याबाबत मािहती िमळते. Ìहणजे
जािहरात संशोधनाĬारे िविवध जािहरात माÅयमांचे मुÐयमापन करता येते. व योµय माÅयम,
वेळ, िठकाण िनवडता येते.
४) जािहरात चाचणी (Testing of Advertising Copy):
जािहरात तयार झाÐया नंतर तीची मोठया ÿमाणावर ÿिसĦी देÁयापूवê चाचणी ¶यावी
लागते. अशा पूवª चाचणीमुळे जािहरातील चुका, Óयाकरण, लेखिनकां¸या चुका रंगसंगती,
िचýातील हावभाव इ बाबत पुÆहा पुÆहा पåर±ण केले जाते. आिण अंितम, योµय पåरपूणª,
दोषरिहत जािहरात तयार केली जाते. जािहरातीची पूवªचाचणीसाठी, जोडीची तुलना,
सखोल मुलाखत, िविवध ÿकÐप चाचÁया , úाहकपंच, वाचिनयता, Öमरण, ŀĶीकोनमापन
इ. पĦतीचा वापर केला जातो.
(याबाबत पुढील भागात सिवÖतर मािहती िदली आहे)
२.६ माÅयमे संशोधन (MEDIA RESEARCH ) ÿसार माÅयमे संशोधन हे जािहरात संशोधनाचे एक महßवाचा भाग आहे. कोणतीही
जािहरात ही वÖतू सेवाची मािहती देÁयासाठी िकंवा संभाÓय úाहक िनिमªती करीता केलेली
असते. Âयामुळे योµय ती उिĥĶे साÅय Óहावीत Ìहणून जािहरात संÖथेकडून बाजारपेठेमÅये
उपलÊध असलेÐया िविवध माÅयमाचा वापर केला जातो. जसे मािसके, फलके, वतªमानपýे,
दुरदशªन, रेिडओ, इंटरनेट, मोबाईÐस, हÖत ÿýके (हॅÆट िबÐस) इ.
जािहरातदाराचा मु´य हेतू असतो कì, जाÖतीत जाÖत लोकांपय«त कमीत कमी खचाªत
योµय माÅयमाĬारे पोहचणे, माÅयम िनवड करणे िह सोपी गोĶ नाही. कारण ÿÂयेक
माÅयमाचे काही फायदे. तोटे आहेत. Âयांची एकमेकांबरोबर तुलना करता येत नाही.
Âयामुळे उÂपादकांनी वÖतू / उÂपादन व संभाÓय úाहकांची मागणी ल±ात घेवून जािहरातीचे
माÅयम िनवडावे लागते.
जािहराती¸या माÅयमातून उÂपादक आपला संदेश úाहकापय«त पोहोचिवत असतो.
उÂपादकां¸या वÖतू - सेवा संबंधी मािहती, गुणिवशेष, उĥेश, úाहकांना जािहरातीतूनच
िमळतात.
जािहरात माÅयमे हे िविशĶ संदेश लोकांपय«त पोहचिवÁयाचे एक साधन आहे. या
माÅयमातून संभाÓय úाहक वाचक, ऐकणारे, पाहणारे, जाणारे - येणारे इÂयादीपय«त
वतªमानपýे, मािसके, फलके, दुरदशªन, रेडीओ, इटरनेट, मोबाईÐस इ. माÅयमाĬारे संदेश
मािहती पोहचिवली जाते. या सवª ±ेýामधील सखोल मािहती िमळवणे व ितचे िवĴेषण,
पृथ: करण करणे Ìहणजे माÅयम संशोधन होय.
munotes.in

Page 55

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
55 Óया´या:
āैनन, “आपला संदेश लोकांपय«त पोहोचिवणे साठी जािहरातदार आपÐयाकडे उपÐबध
असलेÐया ºया काही साधनाचा उपयोग करतात Âयांना जािहरातीची माÅयमे असे
Ìहणतात.”
“जािहरातदार आपÐया úाहकांना वÖतू - सेवा याची पåरपूणª मािहती देÁयासाठी वापरली
जाणारी साधने Ìहणजे जािहरातीची माÅयमे होय.”
“माÅयम संशोधन Ìहणजे ÿेसनोट्स, दुरदशªन, रेडीओ, इंटरनेट इ. माÅयमाचा अËयास
कŁन मािहती व तÃये गोळा करणे व Âयातून योµय माÅयम िनवड करणे कì, ÂयाĬारे मह°म
úाहकापय«त आपला संदेश पोहचिवला जाईल.”
Media research may be defined as “A survey c ouncted to investigate what
segment of consumers read which newspaper, magazine and / or listen to
or what, which radio or television channel or Programmes”
“जािहरात माÅयम हे जािहरात संदेश लोकांपय«त पोहोचिवÁयाचे साधन आहे.
जािहरातीसाठी उपलÊध अ सणाöया िविवध माÅयमातून योµय माÅयमाची िनवड करणे आिण
Âया माÅयमांचा पåरणामकारक वापर करणेकरीता गोळा केली जाणारी मािहती व तीचे
मुÐयमापन करÁया¸या ÿिøयेस माÅयम संशोधन असे Ìहणतात.”
यावŁन असे Ìहणता येईल कì, माÅयम संशोधनात जे मह°म úाहक वगª वाचतात, ऐकतात
िकंवा पाहतात अशा माÅयामांचा सखोल अËयास करणे होय.
२.६.१ माÅयमे संशोधनाचे उĥेश (Objectives of media Research) :
१) वÖतूची िवøì करणेसाठी अपÓयय कमी करणे.
२) जािहराती¸या खचाªचे वाटप करणे / िवभागणी करणे.
३) संदेश वहनासाठी योµय माÅयम िनवडणे
४) संपूणª जािहरातीचे अंदाजपýक तयार करणे.
५) संदेश वहनासाठी पåरणामकारक व योµय भाषेची िनवड करणे. इ.
२.६.२ माÅयमे संशोधनाचे महßव (Importance of media Research) :
१) úाहक,वाचक,दशªक यांची मािहती उपलÊध होते. उदा. िलंग, वय, उÂपÆन, øयशĉì,
वतªन इ.
२) माÅयमाचे मुÐयमापन करता येते. उदा. टेिलिÓहजन र¤िटग पॉईडस् (TRP)
वतªमानपýाचा खप, इ.
३) वÖतू सेवेबाबत अिधक उपयुक् त मािहती िमळते जसे वÖतूचा इतर वापर, पूÆनªउपयोग
इ. munotes.in

Page 56

िवपणन संशोधन - II
56 ४) जािहरातीचे िनयोजन करता येते.उदा. वेळ, काळ, Öथान, भाषा इ.
५) िवøयवृĦी, नावलौकìकास उपयुक् त.
२.६.३ माÅयम िनवडीवर पåरणाम करणारे घटक (Factors effecting on Media
Research) :
१) वÖतूचे ÖवŁप: जािहरात माÅयम िनवडतांना वÖतूचे ÖवŁप, गुणवैिशĶे यांचा िवचार
करावा लागतो.
२) जािहरातीĬारे वÖतू व सेवा खरेदीबाबत आवाहान, गुणवैिशĶे यांचा िवचार करावा
लागतो.
३) संभाÓय úाहकवगª: जािहरातीĬारे संभाÓय úाहकांचे िनयिमत úाहकामÅये Łपांतर होत
असते Ìहणून संभाÓय úाहकांची मानिसकता, शै±िणक पाýता, लàयात घेवून माÅयम
िनवडावे लागते.
४) हंगाम: काही जािहराती हंगामी ÖवŁपा¸या असतात तर काही कायम ÖवŁपी
असतात. तसेच वÖतू¸या हंगामाÿमाणे माÅयमाची िनवड करावी लागते.
५) लोकसं´येची वैिशĶे: लोकसं´ये¸या वैिशĶयानुसार, गुणधमाªनुसार माÅयमे
बदलतात. उदा. वय, िलंग,धमª, सांÖकृितक, इ.
६) भाषा: माÅयम िनवडीवर भाषेचा ÿभाव असतो. उदा. मराठी चॅनेल, िहंÆदी चॅनेल,
Öथािनक भाषा इ.
७) माÅयमाचा खचª उपलÊधता: माÅयम िनवडीवर खचª हा घटक ÿभाव पाडतो. तसेच
माÅयमांची उपलÊधता महÂवाची असते. Âयामुळे जािहरातीसाठी माÅयम िनवडताना
वरील सवª घटकाबाबत संशोधन करावे लागते. Ìहणून माÅयम संशोधनाची ÓयाĮी
ÿचंड आहे.
२.६.४ जािहरात ÿसारण पूवª व ÿसारण उ°र पåरणाम चाचणी पĦती (Pre and
post testing method of advertising effectiveness):
जािहरात चाचणी पĦती
अ. ÿसारण पूवª चाचणी (Pre testing methods):
१. पडताळणी सूची पĦती-Check lis t method
२. úाहक मंडळ पĦती-consumer -jury test
३. िवभागावर िवøì चाचणी-sales area test
४. यांिýक िवøì चाचणी-Mechanical test
५. इतर चाचÁया- others test. munotes.in

Page 57

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
57 ब. ÿसारण उ°र चाचणी (Post testing methods):
१. Öमरण चाचणी-recall test
२. वाचन परी±ण चाचणी-Readership test
३. वृ°ी मूÐयमापन चाचणी-attitude measure test
४. चौकशी पिýका- inquiry technique
५. िवøì परी±ण पĦती-sales technique
६. ओळख परी±ण पĦत-Recognition test
थोड³यात चचाª खालील ÿमाणे करता येईल.
अ) ÿसार पूवª चाचणी (pre- testing):
या पĦतीमÅये जािहरात ÿसाåरत करÁयापूवê ितची चाचणी केली जाते. व ितची
पåरणामकता तपासली जाते. Âयाकåरता खालील पĦती उपलÊध आहेत.
१. पडताळणी सूची पĦती (check list method):
जािहरातीमÅये जे घटक राहóन गेलेले आहेत ते घटक शोधून काढÁयासाठी ही पĦत
वापरली जाते . या पĦतीमुळे महßवाचे सवª घटक जािहरातीत वापरÐयाची खाते िनमाªण
होते . याकåरता ÿथम जािहरातीतील आवÔयक घटकांची एक यादी तयार केली जाते.
यादीतील घटक व जािहरातीतील वापरलेले घटक यामÅये तुलना केली जाते. यादीतील
जािहरातीतील वापरलेले असतात Âया घटका समोर बरोबरची खूण केली जाते. Âयामुळे न
वापरलेले घटक शोधून काढता येतात. Âयानुसार जािहराती¸या मजकुरात बदल केला
जातो.
२. úाहक मंडळ पĦती (consumer jury method):
úाहकांचा एक लहान गट िनवडला जातो. एकाच वÖतू¸या तयार केलेÐया वेगवेगÑया
जािहराती दाखिवÐया जातात. श³यतो ५ ते ६ जािहराती तयार केÐया जातात. छपाई
तसेच ÿसार माÅयमातील जािहरातीसाठी ही पĦत वापरली जाते. दाखिवलेÐया
जािहरातीत úाहक गटाची िमळालेला ÿितसाद व गटातील úाहकांनी िदलेले उ°रे याचे
िवĴेषण केले जाते. आवÔयकता वाटÐयास जािहरातीत बदल केला जातो. या
जािहरातीमÅये दोन ÿकारे परी±ण केले जाते.
अ) गुणानुøमानुसार (order of merit rating):
तयार केलेÐया ५ ते ६ जािहराती úाहक गटात दाखिवले जातात. जािहरातीचा गुणाचेनुसार
øम लावÁयास सांिगतला जातो. सवाªिधक गुण ÿाĮ व ÿथम øमांकाची जािहरात ÿसाåरत
केली जाते. munotes.in

Page 58

िवपणन संशोधन - II
58 आ) दोन जािहरातीमÅये तूलना चाचणी (paired comparison test):
एकाच वेळी दोन जािहराती परी±णासाठी úाहकांना िदÐया जातात. दोन जािहरातीमÅये
तुलना करायला सांिगतली जाते. या दोन जािहरातीमधील एक नंबरची जािहरात कोणतीही
úाहकांना सांगायचे असते . ÿÂयेक जािहरात दुसöया जािहराती बरोबर तुलना कłन
िवचारात घेतली जाते. शेवटी एक जािहरात येईपय«त तुला िदले जाते.
३. िवभागावर िवøì चाचणी ( sales area lest ):
एखाīा लहान िवभागात जािहरात ÿयोगी कतßवावर ÿसारीत केली जाते . जािहरातीचे
पåरणाम कसा होतो ते तपासले जाते. जािहरातदार दोन वेगवेगळे संदेश असलेÐया दोन
जािहराती दोन वेगÑया िवभागात ÿसाåरत करतात ितसöया िवभागात जािहरात ÿसाåरत
केली जात नाही या िवभागास िनयंिýत िवभाग असे Ìहणतात. जािहरात िदलेÐया दोन
िवभागातील िवøì तपासली जाते िनयंिýत िवभागाबरोबर Âयाची तुलना केली जाते िवøì
कłन जािहरातीची पåरणामकारकता ल±ात घेत जी जािहरात पåरणामकारक ठरेल ती
जािहरात भिवÕयात राबवली जाते ही पĦत तुकªशुĦ असली तरी खिचªक आहे
४. यांिýक चाचणी (Mechanical Sales test):
यांिýक उपकरणाचा वापर कłन जािहरातीची पåरणामकारकता तपासली जाते. या
उपकरणांमÅये डोÑयां¸या हालचाली िटपणारा कॅमेरा बसिवलेले असतो. उदा. सायको
गलेÓहेन मीटर व Èयुपलो मीटर इÂयादी इÂयादéचा समावेश होतो डोÑयांनी हालचाली
िटपणाöया कॅमेöयाने डोÑयांमÅये भावनांची तपासणी केली जाते. úाहकास कॅमेरा Ĭारे
जािहरात दाखवून डोÑयांमÅये भावनांचा अËयास केला जातो. úाहकांचे जािहराती¸या
कोणÂयाही भागाकडे ल± क¤िþत झाले तो ÿथम कोणÂया घटकांमÅये बघतो. मजकुरातील
िकती भाग तो वाचू शकला इÂयादी ÿरी±ण केले जाते. Âयावłन úाहकाला कोणÂया
जािहराती आवडÐया याचा अËयास केला जातो. यावłन úाहकाची जािहरातीतील आवड
समजते.
५) इतर चाचÁया (Others Test):
वरील नमूद केलेÐया चाचÁयां Óयितåरĉ इतर अनेक चाचÁयांĬारे जािहरातीची
पåरणामकारकता अËयासता येते. यापैकì काही महßवा¸या चाचÁया खालीलÿमाणे
अ) सिवÖतर मुलाखत
ब) चौकशी चाचणी
क) कÐपनािवलास तंý
ड) पोटªफोिलओ चाचणी
आ) ÿसारणो°र चाचणी (Post testing methods):
जािहरात ÿसाåरत केÐयानंतर जािहरात मोहीम राबिवÐयानंतर ितची पåरणाम अËयासली
जाते Âयास ÿसारणो°र चाचणी असे Ìहणतात. munotes.in

Page 59

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
59 या पĦतीमुळे जािहरातीचा ÿे±कांवर पडलेला ÿभाव आजमावता येतो. पुढील जािहरात
मोिहमे¸या िनयोजनासाठी हे परी±ण उपयोगी पडते. ÿसार चाचणी पĦती खालील ÿमाणे.
१. Öमरण चाचणी (Recall test) :
ही चाचणी úाहकां¸या Öमरणशĉìवर आधाåरत असते. úाहकांना जािहरात िकतपत
आवडते तसेच जािहरातीतील कोणते घटक Âयां¸या ल±ात आहेत याची तपासणी केली
जाते. याचा अथª जािहराती¸या संदेशाने ÿे±कां¸या मनात िकतपत ÿवेश केला आहे हे
शोधून काढले जाते. ही तपासणी जािहरात संशोधक करतो ही पĦती जािहरात
पåरणामकारकतेचे मूÐयमापन करÁयाची सोपीपĦत आहे परंतु úाहका¸या Öमृतीला चालना
देऊन ÿÂयेक वेळी समाधानकारक उ°रे िमळतीलच असे नाही.
२. वाचन परी±ण पĦत (Readership test) :
ही पĦत ÿामु´याने छापील जािहरातीचा पåरणामकारकता तपासÁयासाठी वापरली जाते.
अमेåरकेतील डॅिनयल Öटोअर यांनी ही पĦती िवकिसत केली आहे. मािसकातील िकंवा
वतªमानपýातील जािहरातीचा वाचकांवर पडलेला ÿभाव कसा व िकतपत आहे हे शोधून
काढÁयासाठी ही पĦती वापरली जाते. सवªÿथम िनवडक वाचकांची िनवड केली जाते.
Âयांना मािसके िकंवा वतªमानपýे िदली जातात. काही ठरािवक कालावधी नंतर कंपनीचे
ÿितिनधी या िनवडक वाचकांना भेटतात, Âयांना जािहराती संदभाªत िविवध ÿij िवचाłन
मािहती गोळा करतात. ºया वतªमानपýात िकंवा मािसकात आपली जािहरात आहे ते
िनवडक वाचकांना वाचÁयास िदले जाते. िदलेÐया वतªमानपýातील िकंवा मािसकातील
कोणकोणÂया जा िहराती Âयांनी पािहÐया िकंवा वाचÐया हे िवचारले जाते. यावłन आपÐया
जािहराती संदभाªत िनÕकषª काढले जातात. या पĦतीमुळे वाचका¸या मनावर जािहरातीचा
कसा व िकती ÿभाव झाला आहे हे पाहता येते.
३. वृ°ी मूÐयमापन चाचणी (Attitude Measurement Test) :
जािहरातéमुळे úाहकांची बदललेली कृती ल±ात घेऊन जािहरातीची पåरणामकारकता
अËयासली जाते. यासाठी वृ°ी मूÐयांकन चाचणी करावी लागते. जािहरातीचा úाहकांवर
सकाराÂमक पåरणाम झाला असÐयास मूÐयांकनातून चांगली मते Óयĉ होतात. परंतु
जािहरातीचा úाहकांवर नकाराÂमक पåरणाम झाÐयास जािहरातीमÅये आवÔयक ते बदल
केले जातात. अशा ÿकारचे मूÐयांकन करÁया¸या िविवध पĦती आहेत.
४. चौकशी पिýका व कुपन पĦती (Inquiry and coupons test) ;
चौकशी पिýका पĦत ÿामु´याने दूरदशªन व आकाशवाणी जािहरातीसाठी वापरली जाते.
यामÅये ÿे±कांना पोÖटाĬारे चौकशी पिýका पाठवली जाते, यामÅये जािहरातीतील घटक
उदाहरणाथª शीषªक उप-शीषªक, घोषवा³य इÂयादी बĥल मािहती मागवली जाते. ÿे±कांनी
चौकशी पिýका भłन परत पाठवावी याकåरता िविवध ÿलोभ ने दाखवली जातात .
उदाहरणाथª िनवडक भाµयवान úाहकांना ब±ीस जाहीर केली जातात munotes.in

Page 60

िवपणन संशोधन - II
60 कुपन पĦती वतªमानपýे व मािसके या माÅयमातून जािहराती कåरता छापली जाते.
जािहराती सोबतच वतªमानपýात िकंवा मािसकात कुपन िदले जाते. कुपन मÅये िविवध ÿij
िलिहलेले असतात हे ÿij úाहकांशी संबंिधत व जािहराती संबंधी असतात. यातून úाहकांचे
वैयिĉक मािहती- नाव, िलंग, िश±ण, उÂपÆन इÂयादी िमळते. िशवाय जािहराती बĥलची
ÿितिøया समजते. जाÖतीत जाÖत ÿे±कांनी कुपन भłन पाठवावेत याकåरता भाµयवान
कुपनसची िनवड कłन ब±ीस िदले जाते. ºया जािहरातीवर सवाªिधक कुपन येतील ती
जािहरात यशÖवी समजली जाते. ही पĦती वाÖतववादी आहे परंतु वेळ खाऊ आहे.सÂय व
योµय जािहरातीचे मूÐयमापन करता येते.
५. िवøì परी±ण पĦती (Sales Test Method) :
या परी±णासाठी दोन लहान िवभागाची िनवड कłन Âयापैकì एका िवभागात जािहरात
िदली जाते. तर दुसöया िवभागात जािहरात िदली जात नाही ठरािवक कालावधीनंतर दोÆही
िवभागातील िवøìची नŌद घेऊन तुलना केली जाते. जािहरात केलेÐया िवभागात जाÖत
िवøì झाली तर जािहरात यशÖवी झाली असा िनÕकषª काढला जातो. जािहरात केलेÐया
िवभागात जािहरात न केलेÐया िवभागात जाÖत िवøì झाली तर जािहरात अयशÖवी झाली
असे समजले जाते.
६) ओळख परी±ण पĦत (Recognition Test)
मुलाखती Ĭारे परी±कांकडून जािहराती संदभाªत मािहती गोळा केली जाते.मुलाखतकार
ÿे±कां¸या घरी जातात, Âयांनी कोणते मािसक वाचले आहे, वाचलेÐया मािसकातील
कोणÂया जािहराती Âयांना आठवतात इÂयादी ÿij िवचारले जातात. Âयाचÿमाणे वाचकांचे
वगêकरण खालील ÿमाणे केले जाते.
 पािहलेले नŌद घेतलेले: ºया वाचकांनी जािहरात पािहली ते या गटात येतात.
 वाचलेले: Âया वाचकांनी जािहरात वÖतू आवडली Ìहणून जािहरात वाचली आहे ते
या गटात येतात.
 पूणªपणे वाचलेले: ºया वाचकांनी मािसकेतील ५०% पे±ा अिधक जािहरा ती वाचÐया
आहे. Âयांना बहòतेक जािहरात वाचलेले úाहक असे Ìहणतात.
या पĦतीमुळे जािहरातीचा द± वाचक वगª समजतो व पुढील जािहराती मोिहमेसाठी उपयुĉ
मािहती िमळते.
२.७ िवøय वृĦी संशोधन (SALES PROMOTION RESEARCH) वृĦी िम®ातील एक महÂवपूणª घटक व Óयूहरचना Ìहणजे िवøय वृĦी होय. úाहकांनी
Âवरीत आपÐया वÖतू-सेवा खरेदी कराÓयात यासाठी उÂपादकादारे वापरÐया जाणाöया
ÿलोभनांचा व तंýाचा उपयोग िवøय वृĦीत केला जातो. िवøय वृĦीĬारे संभाÓय व
सामाÆय úाहकांचे ÿचिलत úाहकांमÅये Łपांतर केले जाते. Ìहणजे Âयांना वÖतू खरेदी साठी
ÿवृ° केले जाते. munotes.in

Page 61

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
61 यावŁन िवøì िवøìवाढीसाठी केलेले सवª ÿयÂन Ìहणजे िवøयवृĦी होय. िवøय वृĦी
संशोधनात िवøìसाठी अवलंिबलेÐया िनरिनराळया तंýाचा समावेश होतो.
“िवøयवृĦी संशोधन Ìहणजे कोणतीही कृती कì, जी िवøìवाढी साठी केली जाते. या
सं²ेचा संबंध, जािहरात Óयिĉगत िवøì , िवøì िवभागातील सहसंबंध, यां¸या समÆवयाना
पूरक Ìहणून आिण पåरणामकारकता वाढावी Ìहणून केलेले सवª ÿयÂन- ÿिøया Ìहणजे
िवøयवृĦी संशोधन होय.
यावŁन िवøयवृĦी संशोधनात वÖतू, िकंमत, िवतरण, वृĦी, संदेशवहन, जािहरात, िवøì
ÿवतªन, आिण ÿिसĦी इ. घटकांचा समावेश होतो.
२.७.१ िवøय वृĦीची तंýे (Types of Sales Promotion Tools):
िवøय वृĦी हे एक असे तंý आहे कì जे जािहरातीĬारे úाहकांनावÖतू खरेदीसाठी ÿोÂसाहन
देतात. उदा. ÿÂय± िवøì, िवपणन, Óयिĉगत िवøì , úाहकांचे सहसंबंध आिण ÿदशªने
यां¸याĬारे केले जाते. अनेक वेळा दोन िकंवा अिधक तंý एकý कłन िवपणनाची उिĥĶे
साÅय केली जातात.
िवøì संशोधनाची तंýे पुढील ÿमाणे
१) मोफत वÖतू (free gifts):
िवøìवृĦीमÅये एका वÖतूबरोबर दुसरी वÖतू मोफत िदली जाते. बाय वन अँड गेट वन Āì
२) िकमतीमÅये सूट (Discounted price) :
येथे úाहकाला वÖतू¸या िकमतीमÅयेच काही ÿमाणात सूट िदली जाते. उदाहरणाथª
िवमानाचे ितकìट अगोदर बुक केÐयास सूट िदली जाते.
३) मोफत वÖतू (Free sample) :
येथे úाहकाला काही वÖतू सॉÉट िűं³स िपÁयासाठी मोफत िदÐया जातात.
४) Óहाउचर व कुपन (Voucher and Coupons) :
येथे जािहरातीबरोबरच वÖतू खरेदी करÁयासाठी Óहाउचर िकंवा कुपन िदले जाते Âयाचा
वापर कłन úाहक वगª वÖतू खरेदी कł शकतो.
५) आिथªक ÿलोभने (Financial deals) :
येथे बांधकाम Óयावसाियक ÿथम येणाöया दहा úाहकांना एकूण िकमतीमÅये सूट देतात
िकंवा ÖटॅÌप ड्युटी माफ करतात िकंवा िकमती सोबत काही ब±ीसे लावली जातात.
६) Óयापारी िवøìवृĦी (Trade sales promotion) :
येथे घाऊक Óयापारी व िकरकोळ Óयापारी यांना िदलेÐया सूटमÅये जादाची सूट िदली जाते
िकंवा जािहराती सोबतच टी-शटª, कॅप, हेअर बँड या वÖतू भेट Ìहणून िदÐया जातात. munotes.in

Page 62

िवपणन संशोधन - II
62 ७) सूट (Rebate) :
येथे न िवकलेला माल कमी िकमतीमÅये िवकला जातो . िकंवा फॅशन बाĻ वÖतू अÐप
िकमतीमÅये िवकÐया जातात.
८) माल परत / वÖतूसंवेĶन मागवणे ( Refund of packing) :
úाहकाने वÖतू खरेदी केÐया¸या पुरावा परत केÐयास úाहकास िकमतीमÅये सूट िदली जाते
िकंवा नवीन वÖतू खरेदी करताना सूट िदली जाते.
९) एका वÖतूवर एक वÖतू देणे (Product combination) :
या िठकाणी एकच उÂपादक आपÐया दोन वÖतू एकमेकांसोबत मोफत úाहकांना देतात कì
जेणेकłन नवीन वÖतूंची िवøì लवकर Óहावी.
१०) लकì űॉ (Lucky draw) :
येथे मोठ्या ÿमाणात याýा जýा िकंवा सण उÂसवा¸या वेळी िवøì वाढ Óहावी Ìहणून लकì
űॉ काढला जातो . आिण úाहकांनी जाÖतीत जाÖत वÖतू खरेदी कराÓयात Ìहणून ÿोÂसाहन
िदले जाते.
अशा अनेक पĦतीने िवøì वाढीसाठी तंý Ìहणून अलीकड¸या कालखंडामÅये वापर केला
जात आहेत तसेच आधुिनक ई कॉमसª मÅये अÐप कालखंडासाठी मोठ्या ÿमाणात सूट
जाहीर केली जाते व ÂयाĬारे िवøì वृĦी करÁयाचा ÿयÂन केला जाताना आढळून येतो.
२.७.२ िवøì वृĦी संशोधनाची उिĥĶे (Objectives of Sales Promotion) :
१) उÂपादन व सेवां¸या मागणी नमुÆयात बदल घडवून आणणे.
२) संभाÓय úाहकांना महßवाची िवपणन िवषयक मािहती ÿदान करणे.
३) िवøìवाढीतील Öपध¥तील शक् तीशाली साधन Ìहणून काय¥ करणे
४) नवीन वÖतू -सेवांची ओळख लोकांना कŁन देणे
५) नवनवीन úाहकांना ÿोÂसािहत करणेसाठी उपाय सूचिवणे.
६) जादाची खरेदी करÁयासाठी úाहकाला ÿवृ° करणे
७) मंदी¸या कालखंडात -बंद हंगामात िवøìत वाढ होणेसाठी ÿयÂन करणे.
२.७.३ िवøì वृĦी संशोधनाचे महßव (Importance of Sales Promotion
Research) :
१) िवøì संवधªन तंýाची पåरणामकारकता तपासणे (Examining the
effectiveness of sales promotion technique s):
उÂपादक, िवतरक, िवøेते, úाहक यां¸या Öतरावर िवøìवाढीसाठी ÿयÂन केले जातात. Âया
ÿयÂनाची पåरणामकारकता या संशोधना¸या Ĭारे मोजता येते. जाहीरातीĬारे सुट, मोफत
वÖतू , नमूना इ. िविवध योजना असतात तसेच úाहकांना आकिषªत होणेसाठी िविवध munotes.in

Page 63

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
63 अिमषे दाखिवली जातात. Âयांचा úाहका¸या वतªनावर काय पåरणाम झाला आहे. Âयाचे
मुÐयमापन याĬारे करता येते.
२) Öपधªकां¸या योजना ब Óयूहरचनांना उ°रे (Answers to competitors' plans
and strategies):
िवøìवाढीसाठी Öपधªकां¸या योजना, जािहरात युĦ, समांतर वÖतू इ. ने सुŁवात होते.
Âयां¸या योजनेचा व िवपणन िवषयक Óयूरचनेचा काय पåरणाम झाला आहे हे या
संशोधनाĬारे मोजता येते.
३) योजनाची अंमलबजावणी व खचाªत बचत (Plan implementation and cost
savings):
िवøìयवृĦीस अनेक योजना राबिवÐया जातात. Âयावर ÿचंड खचª होतो. पण Âयाची
पåरणामकारकता िदसून येत नाही. Ìहणून योµय योजना कोणÂया ? व Âयावर िकती खचª
करावा. याबाबत मािहती याĬारे िमळवता येते.
४) जािहरात माÅयमां¸या ÿिøयांमÅये ÿभावीपणा (Effectiveness in advertising
media processes ):
िविøयवृĦीमुळे जािहरात माÅयमां¸या ÿिøयेमÅये चालना िमळते, ÿभावीपणा िनमाªण होतो.
माÅयमे िøयािशल बनिवÁयासाठी या संशोधनातून मािहती उपलÊध होते.
५) आनंद ÿाĮी व ²ानात वाढ (Attainment of pleasure and increase in
knowledge):
िवøयवृĦीसाठी úाहकांना वेगवेगळया ÿकारचे लाभ; ÿलोभने, सुट, नमुना, भेटवÖतू िदÐया
जातात. Âयामुळे úाहकांना आनंद होतो. तसेच जािहरातीĬारे वÖतूतील गुणव°ा, दजाª,
वÖतूचे िविवध उपयोग, कायªपĦती इ. मािहती िदली जात असÐयाने úाहकां¸या ²ानामÅये
वाढ होते.
यािशवाय निवन बा जारपेठेमÅये ÿवेश घेणेसाठी. úाहक शोषणाचे उ¸चाटन करणे, खचाªवर
िनयýण, वैय³ तीक िवøì वाढ करणे, िवøì - िवतरण ÿिøयेत सुलभता आणणे, úाहकां¸या
िवÔ वासात वाढ करणे इÂयादीसाठी िवøयवृĦी संशोधनाचे अÂयत महÂव सांगता येईल.
२.७.४ िवøयवृĦी संशोधनाचे फायदे (Benefits of sales promotion)
िवøì वृĦीचे फायदे:
१. नवीन úाहकांना आकिषªत करणे (Attracts New customer) :
िकमतीमÅये सूट िदÐयामुळे अनेक नवीन úाहक आपÐया वÖतू कåरता आकिषªत होतात.
Âयामुळे िवøì वृĦी होऊन संभाÓय úाहकांचे िनयिमत úाहकांमÅये łपांतर होते.
munotes.in

Page 64

िवपणन संशोधन - II
64 २. नावलौिकक वाढ होते (Increasing goodwill reputation):
आपÐया उÂपÆनातील काही भाग सामािजक कायाªकåरता वापरला जातो िकंवा देणगी
Öवłपात िदला जातो. अनेक कंपÆया गरजू िवīाÃया«ना िश±णासाठी मदत करतात.
िवशेषतः गरीब मुलéना िश±णासाठी आिथªक मदत करतात. िकंवा काही कंपÆया शाळां¸या
इमारती बांधून देतात. Âयामुळे समाजामÅये अशा कंपÆयांचे नाव होते नावलौिकक वाढतो.
३. पुÆहा पुÆहा खरेदी (Repeated purchasing):
िवøेयवृĦी तंýांचा वापर केÐयामुळे úाहक वगª पुÆहा पुÆहा Âयाच Âयाच उÂपादकांचा माल
खरेदी करतात िकंवा सेवा घेत असतात. उदाहरणाथª एअरलाइÆस कंपनी¸याच िवमानाने
ÿवास करणे.
४. िनणªय घेÁयासाठी मदत (Helps in decision making):
úाहक वगाªला िवøेय वृĦी तंýातील िकंमतीत सूट िदÐयामुळे úाहक वगª Âवåरत िनणªय घेतो
आिण वÖतू खरेदी करतो.
५. उÂपÆनात वाढ (Increased Revenue):
िवøì वृĦी तंýामुळे मोठ्या ÿमाणावर िवøìत वाढ होऊन उÂपÆनामÅये वाढ होते. िवशेषतः
मंदी¸या कालखंडामÅये िवøय वृĦीमुळे उÂपÆनामÅये वाढ होते मालाचा उठाव होतो. िवøे
वृĦी तंýांमुळे तयार मॉल Âवåरत िवकला जातो Âयामुळे माल साठवÁयाची ÿिøया अÐप
कालखंडासाठी फायदेशीर ठरते. माल साठा िशÐलक राहत नाहीत.
६. úाहकांना फायदेशीर (Incentive to the customers):
काही वेळा िवøेय वृĦी तंýामुळे जो माल úाहक खरेदी करत नसतो तो माल úाहक खरेदी
करतात. Âयामुळे िवøìमÅये वाढ होते, नफा वाढतो.
७. सवाªना फायदेशीर (benefit to Universal):
िवøìवृĦी तंýे लहान व मोठ्या Óयापाöयांना तसेच घाऊक Óयापारी, िकरकोळ Óयापारी,
सिवªस देणाöया संÖथा यांना फायदेशीर असते. तसेच ना नफा तोटा तßवावर चालणाöया
सामािजक संÖथांना सुĦा िवøय वृĦी तंýाचा फायदा होतो.
२.८ úाहक संशोधन (Consumer Research) úाहक संशोधन हे िवपणन संशोधनातील एक ÿमुख शाखा असून िवपणनातील सवª Óयवहार
हे úाहकांशी संबंिधत असÐयाने úाहकांना समाधान िमळाÐया िशवाय Óयावसाियकांना यश
िमळू शकत नाही.
úाहक संशोधनात िनधाªåरत úाहकांबाबत सखोल मािहती गोळा केली जाते. या मािहती¸या
आधारे भिवÕयकालीन उÂपादनाबाबत धोरण आखले जाते. Ìहणून úाहक संशोधनाचे
िवपणन संशोधनात महßव आहे. munotes.in

Page 65

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
65 “िनधाªåरत úाहकांचे वतªन, मानिसकता, अिभÿेरणा आिण खरेदीची ÿवृ°ी याबाबत
िनåर±ण, सव¥±ण व दुÍयम सामुúी¸या माÅयमाने मािहती गोळा करणे व तीचे शाľीय
पĦतीने िवĴेषण करणे Ìहणजे úाहक संशोधन होय”
“úाहक संशोधनाĬारे úाहक वÖतू व सेवाची खरेदी का करतो? आिण Âयाचे भिवÕयकालीन
खरेदीचे वतªन कसे असेल हे शोधणे होय.”
“úाहकां¸या ŀĶीकोन, वतªन, सवयी, खरेदी वतªणूक, आवडी - िनवडी गरजा, आवÔयकता,
अúøम, ÿितिøया, अिभÿाय व अपे±ा आिण इतर वैिशĶे यांचा शोध घेणे Ìहणजे úाहक
संशोधन होय”
यावŁन úाहकांची मािहती संकिलत करणे व ितचे िवĴेषण कŁन भावी योजना
आखÁयासाठी तीचा उपयोग करणे Ìहणजे úाहक संशोधन असे Ìहणता येईल. Âयामुळे
úाहक संशोधनात पुढील घटकांचा समावेश केला जातो.
अ) úाहकांची Óयिĉगत मािहती - नाव - प°ा.
ब) úाहकां¸या गरजा, अपे±ा, अúøमातील वÖतू व सेवा
क) úाहकां¸या सवयी, वतªन, ŀĶीकोन,
ड) úाहकां¸या वÖतू सेवा खरेदीची उिĥĶे, हेतू, व उपयोग.
ई) úाहकां¸या वÖतू िनवडीवर पåरणाम करणारे घटक-जािहरात,ÿिसĦी,चैिन¸या वÖतू इ.
फ) úाहकां¸या ÿितिøया, अिभÿाय, सूचना.
ज) िविशĶ उÂपादकां¸या वÖतू खरेदी करÁयाची कारणे इÂयादी.
यावŁन úाहक संशोधनाची ÓयाĮी समजते.
ब) úाहक संशोधनाची वैिशĶये / ÖवŁप (Features or Nature of Consumer
Research):
१) úाहक संशोधना¸या मु´य हेतू Ìहणजे úाहकां¸या गरजा व अपे±ा जाणून घेणे.
२) úाहकां¸या वतªनातील अिलकडील बदलाची नŌद घेणे.
३) úाहकां¸या खरेदी वतªनावर पåरणाम करÁयाöया घटकांचा अËयास करणे.
४) úाहक संशोधनादारे úाहकांचे िनåर±ण कŁन, सव¥±ण कŁन, समुहावर ल± क¤िþत
कŁन, सखोल मुलाखतीĬारे आिण चौकशी चाचणीĬारे मािहती गोळा करणे.
५) úाहक वÖतूची कोठे, कशाÿकारे, का, आिण िकती ÿमाणात खरेदी करतो हे ÿाथिमक
मािहती¸या आधारे जाणून होणे होय. munotes.in

Page 66

िवपणन संशोधन - II
66 क) úाहक संशोधनाची आवÔयकता (Needs of Consumer Research):
१) úाहकवगª हा िवपणन ÿणालीचा पाया असÐयाने एकूण िवपणन ±ेýातील िविवध
शाखेकरीता úाहक संशोधन आवÔयक असते.
२) आधुिनक िवपणन हे úाहकािभमूख असÐयाने úाहकां¸या कÐयाणासाठी व
कÐयाणकारी योजनेकरीता आवÔयक असते.
३) úाहकांची खरेदी¸या वेळेची मानिसकता, ÿवृ°ी, वतªणूक, ŀĶीकोन सवयी , उÂसुकता
नािवÁयाता इÂयादी घटकांची मािहती िमळिवÁयासाठी गरजेचे असते.
४) उÂपादकांना िवपणन िनयोजना करीता लागणारी ÿाथिमक मािहती संकिलत
करÁयासाठी úाहक संशोधन आवÔयक असते.
५) मागणीपूवª उÂपादन पĦतीमुळे वÖतू सतत úाहकांना आवडेल अशी ठेवÁयासाठी
उÂपादकांना úाहक संशोधन करणे आवÔयक असते.
६) बाजारपेठेतील Öपध¥च ितĄता कमी करणेसाठी व Öपध¥मÅये िटकूण राहÁयाकरीता या
संशोधनाची गरज असते.
७) जागितकìकरणामुळे व पयाªयी वÖतूची उपलÊधता झाÐयाने आपÐया वÖतूला कायम
मागणी राहावी यासाठी व आपले अिÖतÂव कायम ठेवÁयासाठी úाहक संशोधनची
गरज भासते.
८) वÖतूची िवøì करावयाची असÐयास úाहकांचे मन वळिवणे, Âयांना अिभÿेåरत
करÁयासाठी úाहक संशोधनाची गरज भासते.
९) úाहक हा बाजारपेठेचा राजा / Öवामी असÐयाने Âयांची सवा«िगण मािहती िमळिवणे
आवÔयक असते. Âयासाठी úाहक संशोधन मदत करते.
१०) बाजारपेठेतील िवपणन िम® घटक जसे - वÖतू, िकंमत, Öथान, िवतरण याबाबत
िनयोजन, धोरण, डावपेच ठरिवÁयासाठी úाहक संशोधनाची गरज असते.
वरील घटकांिशवाय úाहकां¸या खरेदी¸या पĦती, केÓहा, कोठे, कशा ÿकारे िकती ÿमाणात
खरेदी करतात Âयाचे अÅययना करीता úाहकां¸या मागणी व गरजेÿमाणे उÂपादन
घेÁयासाठी, úाहकांना नवतंý²ाना¸या आधारे आकिषªत करÁयासाठी सतत úाहक
संशोधनाची गरज भासत असते.
ड) úाहक संशोधनातील घटक (Components of Consumer Research) :
úाहक संशोधनाĬारे लोकसं´या शाľनुसार व मानिसकता यांची मािहती िमळते.
लोकसं´यानुसार úाहकांची सांि´यकìय ÖवŁपाची मािहती िमळते तर मानसशाľीयĬारे
úाहक वतªनाबाबची मािहती उपलÊध होते.
munotes.in

Page 67

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
67 अ) लोकसं´येनुसार तÃये:
लोकसं´येनुसार मािहती ही पĦतीिशर úाहकां¸या अËयासासाठी आवÔयक असते.जसे.
úाहक ºया पåरसरात राहतो ते िठकाण, तेथील लोकांची घनता, वय, िलंगभेद, उÂपÆन,
शै±िणक पातळी, इ. तसेच कुटुंिबक मािहती, समाजातील Öथान. इ.
ब) मानसीक तÃये:
यामÅये úाहकांची मानिसकता तपासता येते. ÂयामÅये úाहकां¸या गरजा, वैयक् तीक आवडी
- िनवडी अिभÿेरण, नेतृÂव, ŀĶीकोन इ. बाबत मािहती गोळा केली जाते. परंतू िभÆन िभÆन
वैिशĶे असलेली úाहकांची मानिसकता एकच असू शकते. उदा. कोणÂयाही वयातील व
उÂपÆन गटातील úाहकास चॉकलेट फार आवडते.
या मानसीक चाचणी Ĭारे úाहक वÖतू का खरेदी करतात ते समजते. úाहकांना वÖतू
खरेदीसाठी कोणती ÿलोबंधने दयावी लागतात ते शोधता येते. úाहकांचा छंद, आवड इ.
बाबत मािहती गोळा केली जाते.
क) úाहकवतªन:
यामÅये úाहकांचे वतªन हालचाल, दुĶीकोन याबाबत मािहती गोळा केली जाते. जसे
वÖतूबाबत मुंþा िनķा, वÖतू पुÆहा पुÆहा खरेदीचा दर, सतत Âयाच वÖतूची खरेदी िनयिमत
úाहक, हंगामी úाहक याबाबत मािहतीचे संकलन केले जाते.
वरीलÿमाणे आपणास úाहक संशोधनाची मािहती िमळिवता येते. úाहक संशोधनािशवाय
िवपणनातील बहòतेक समÖया सोडिवता येत नाहीत. Ìहणून úाहक संशोधन महßवाचे आहे.
२.९ अिभÿेरण संशोधन (MOTIVATION RESEARC H) अिभÿेरणा Ìहणजे मानवी िøयेची अंतगªत ÿेरणा होय िकंवा मानवा¸या मनातील अंतगªत
उजाª कì ºयाĬारे मानवी बाĻ वतªन घडुन येते.
अिभÿेरणेमÅये मानवी गरजा, अपे±ा, शुभे¸छा, व अतृĮ इ¸छा यांचा िवचार कŁन Âयां¸या
अंतगªत मनास ÿेरणा देऊन समाधान िदले जाते Âयास अिभÿेरणा असे Ìहणतात.
अिभÿेरण संशोधन हा úाहक संशोधनाचा एक भाग आहे. यात ÿामु´याने úाहकां¸या
अंतगªत मानिसक वतªन ÿणालीचे संशोधन जाते.
“िविशĶ वÖतू व सेवाबाबत úाहकांचे मत काय आहे हे Âयां¸या अंतगªत मना¸या वतªनावर
अवलंबून असते. Âयांचा अËयास Ìहणजे अिभÿेरण संशोधन होय.”
“अिभÿेरण संशोधन Ìहणजे, लोकांनी वÖतू का खरेदी करावी, िकंवा Âयांची ÿितøìया का
आहे. हे जािहरात व िवपणनातील पåरिÖथतीनुसार जाणून घेणे होय.”
यावŁन अिभÿेरण संशोधनात लोकांनी वÖतू खरेदी करावी यासाठी केलेले ÿयÆत व
आिथªक व सामािजक घटक यांचा पĦतशीरपणे केलेला अËयास होय.” munotes.in

Page 68

िवपणन संशोधन - II
68 २.९.अ) अिभÿेरण संशोधनाची वैिशĶे (Features of Promotion) :
अिभÿेरणेमÅये मानवी गरजा, अपे±ा, शुभे¸छा, व अतृĮ इ¸छा यांचा िवचार कŁन Âयां¸या
अंतगªत मनास ÿेरणा देऊन समाधान िदले जाते, Âयास अिभÿेरणा असे Ìहणतात.
वरील Óया´यांचा िवचार करता आपणास अिभÿेरण संशोधनाची पुढील वैिशĶे व ÖवŁप
ÖपĶ करता येईल.
१) úाहक एखादी िविशĶ वÖतू का खरेदी करतात िकंवा जािहरातीस Âयाचा ÿितसाद
कसा आहे हे जाणून घेणेकरीता अिभÿेरण संशोधन मदत करते.
२) वÖतू व सेवाबाबत úाहकांचा ŀĶीकोन जाणून घेता येतो.
३) जािहरातीची उपयुĉता, पåरणाम व िवकासासाठी अिभÿेरण संशोधन कायª करीत
असते.
४) या पĦतीनुसार úाहकां¸या अंतगªत मनाची उजाª िवकसीत केली जाते.
५) बाजारपेठेतील úाहक वतªनाची कारणे शोधÁयासाठी व úाहकां¸या वतªणूकì¸या
अËयासासाठी उपयुĉ आहे.
६) úाहकवतªन ÿणालीचा अËयास करणे-जसे गरजा, अपे±ा, अिभÿाय, ÿितिøया,
आवड, वÖतू मुÐय ŀĶीकोन इÂयादी.
७) úाहक वतªन असे का? यांचे उ°र िमळिवÁयासाठी ÿेरणा संशोधन गरजेचे असते.
८) मानसीक चाचणी , बुĦीमता चाचणी िकंवा सखोल मुलाखतीĬारे अिभÿेरण संशोधन
केले जाते.
२.९.ब) úाहक अिभÿेरण संशोधनाचे महÂव
१) úाहकांनी खरेदी केलेÐया वÖतू व सेवांची मािहती.
२) úाहकां¸या खरेदी िनणªयावर पåरणाम करणाöया घटकांची मािहती.
३) खरेदी िनणªयावर पåरणाम करणाöया बाजारातील घटकांची मािहती.
४) वÖतू पूवª चाचणी व िवपणन पूवª चाचणीची मािहती.
५) úाहकां¸या िविशĶ वÖतू व सेवेबाबत ÿितिøया, अिभÿाय
६) úाहक वतªनाचे पåरणाम व कारणे.
७) úाहकांना सोयीÖकर असलेली व आवडणारी उÂपादने, िवøì वृĦीची साधने,
जािहरात अंतगªत ÿेरणेचे मागª / ľोत. इÂयादी ÿकारची मािहती उपलÊध होते. munotes.in

Page 69

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
69 २.९.क) अिभÿेरण संशोधनाचे महßव (Importance of Motivation Research):
मागील काही कालखंडामÅये उīोगधंīां¸या उÂपादन पĦतीत कायªपĦतीमÅये बदल
झालेला िदसून येतो. तसेच úाहकां¸या वतªनामÅये तंý²ानामुळे बदल झालेला आढळून
येतो. बाजारपेठेचा व úाहक उपयोगी वÖतूंचा मोठ्या ÿमाणावर मागणीचा िवÖतार झालेला
िदसून येतो. Âयामुळे अिभÿेरणा संशोधनाची गरज सहज ल±ात येते. पुढील िविवध
कारणाÖतव अिभÿेरण संशोधनाची गरज सांगता येईल.
१. úाहकासंबंधीत घटक:
 सवªसाधारणपणे राहणीमानात झालेली वाढ
 जीवनशैली व संÖकृतीत झालेला बदल
 úाहकांचा ÿितसाद व ÿितिøया
 अिनिIJत अवतªनीय úाहकांचा वतªनातील अमुलाú बदल
 सामािजक सांÖकृितक समूहा¸या मूÐयांचा Óयिĉगत खरेदीवłन झालेला पåरणाम
२. वÖतू संबंिधत घटक:
 खरेदी िनणªय ÿिøयेचा अËयास करणे
 िवपणाने िम®णाचे संतुलन करणे
 संवेĶ्नाची पुनरªचना करणे
 úाहकां¸या अपे±ेÿमाणे िकंमत ठरवणे िकंवा िनिIJत करणे
 मुþांकन िनķेचा अËयास करणे
 उÂपादनामुळे úाहकां¸या पूणª झालेÐया गरजा व अपूणª रािहलेÐया गरजांचा अËयास
करणे
३. बाजारपेठ िवषयक घटक:
 नवीन व ÿचिलत वÖतूंकåरता नवीन नवीन बाजारपेठ शोधणे
 ÿचिलत बाजारपेठेत ÿचिलत वÖतूंची संभाÓय मागणी शोधणे
 नवीन बाजारपेठेत उÂपादनासाठी जािहराती करणे व संभाÓय úाहक गोळा करणे
४. इतर घटक:
 आधुिनक तंý²ानामुळे नवीन उ°म वÖतूंमुळे कमी होणारा वÖतू जीवन कालावधी
 Óयवसायाचे जागितकìकरण munotes.in

Page 70

िवपणन संशोधन - II
70  नवीन तंý²ान संगणका¸या उÂपादनावर व इतर Óयवसायावर होणारा पåरणाम चा
अËयास करणे
 úाहकांवर सामािजक सांÖकृितक घटकांचा होणारा पåरणाम अËयासणे
थोड³यात अिभÿेरण संशोधन हे वरील िविवध घटकांिवषयीचे अÅययन कłन úाहक
वतªनाचा मागोवा घेते, Âयानुसार उīोग संÖथे¸या िवपणन धोरणामÅये उिĥĶांमÅये व िवपणी
िनणªयांमÅये, डावपेजामÅये बदल करÁयात उīोग संÖथेला सहज श³य होते. Ìहणून
अिभÿेरण संशोधनाचे महßव अनÆय साधारण आहेत असे Ìहणता येईल.
२.९.ड) अिभÿेरण संशोधना¸या पĦती (Methods of Motivation Research): अिभÿेरण संशोधन उĥेश पĦत ÿकÐप तंýे िनåर±ण तंýे १) शÊदरचना चाचणी २) वा³यरचना चाचणी ३) गोĶ पूणª करणे चाचणी ४) काटूªन चाचणी ५) िनंबधलेखन चाचणी
अ) उĥेश पĦत (Objective Method):
या पĦतीमÅये ÿÂय± ÿितसादकाची मुलाखत घेतली जाते. आिण ÿितसादा कडून Âया¸या
आिथªक, सामािजक, मानिसक, गोĶéची िवचारणा केली जाते. यामÅये सवªसाधारण ÿijांची
उ°रे ÿितसादाकाला īावयाचे असतात, कì जेणेकłन úाहकांचे वतªन कसे आहेत हे
समजते. उदाहरणाथª úाहक वगª एनजê िमÐक का वापरतो? िकंवा एखादे उÂपादनच खास
कłन खरेदी का करतो? याची कारण
मीमांसा जाणून घेतली जाते. थोड³यात उĥेश पĦतीĬारे úाहकांचा वÖतू खरेदी करÁयामागे
सामाÆय उĥेश काय आहे हे तपासले जाते.
आ) ÿकÐप तंýे (Projective Techniques Method ):
हे ÿकÐप तंýे साधारण सामाÆयपणे दवाखाÆयामÅये िकंवा हॉिÖपटलमÅये वापरÁयाची तंý
आहेत एखादी Óयĉì कोणÂया पåरिÖथतीमÅये आहेत यांचे आकलन करÁयासाठी या
पĦतीचा उपयोग होतो . ती Óयĉì कोणÂया उĥेशाने िकंवा कोणÂया हेतूने एखादे कायª
करीत आहेत हे जाणून घेÁयासाठी या तंýांचा वापर केला जातो. Âयाकåरता úाहकांची
मानिसकता, िवचारसरणी, संÖकृती, सामािजक बांिधलकì या गोĶéचा िवचार या तंýाĬारे
केला जातो.
या ÿकÐप तंýाचे पुढील ÿकार सांगता येतील munotes.in

Page 71

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
71 १) शÊदरचना चाचणी (Word Association Test) :
यामÅये úाहकाला िकंवा Óयĉìला काही शÊद िदले जातात, िकंवा एखादा शÊद देऊन
Âयावłन िविवध शÊद िनमाªण करÁयासाठी सांिगतले जाते. जो जाÖतीत जाÖत शÊद
बनवेल Âयानुसार Âयाची चाचणी घेतली जाते. Âयातून úाहकांची मानिसकता सहज
तपासता येते.
२) वा³यरचना चाचणी (Sentence Completion Test) :
úाहकाला काही वा³य िदली जातात . ती वा³य अपूणª असतात. ती पूणª करÁयास सांिगतले
जाते.
उदा. तो माŁतीची कार वापरतो कारण..........
लोक पेÈसी िपतात कारण.........
Âयाचा आवडता खाÁयाचा पदाथª .........
३) गोĶ पूणª करÁयाची चाचणी (Story completion Test) :
येथे úाहकाला अधªवट गोĶ सांिगतली जाते. िकंवा गोĶीतील काही ÿसंगच िदले जातात. ती
गोĶ पूणª करÁयासाठी Âया ÿवृ° केले जाते. Âयावłन Âयात Âयाची मानिसकता , अनुभव,
िवचार करÁयाची शĉì सहज ल±ात येते.
४) काटूªन चाचणी (Cartoon Test) :
या चाचणी Ĭारे úाहकांची मानिसकता सहज तपासता येते. úाहकाला आर के लàमण
काटूªन ÿमाणे काही काटूªन िदली जातात. आिण Âयांना Âया काटूªनबĥल मािहती िवचारली
जाते. Âयावłन Âया¸या मनामÅये कोणÂया भावना आहे िवचार कसे आहेत तसेच úाहकांची
मानिसकता िवचारसरणी कशी आहे हे सहज तपासता येते.
५) िनबंध लेखन चाचणी (Theamatice Apperception Test) :
येथे úाहकाला काही िवशेष िवषय िदले जातात. Âया िवषयांवर िनबंध िलिहÁयास सांिगतले
जाते. िनबंधातील वा³यरचना अशी आहे यांचा अËयास कłन úाहकांना अिभÿेåरत
करÁयासाठी िविवध उपाय योजना सहज सुचिवता येतात.
इ) िनरी±ण तंýे (Observation Techniques) :
अिभÿेरÁयाची हे महßवाचे तंýे आहे. यामÅये úाहकां¸या खरेदी¸या वेळा, पĦती यांचा
अËयास केला जातो. िनरी±ण हे मानवीĬारे िकंवा यांिýक साधनाĬारे केले जाते. ÿÂय±
खरेदी करत असतानाच िनरी±ण केले जात असÐयाने úाहकांचे वतªन úाहकांची
मानिसकता यांचे िनरी±ण कłन अËयास करता येतो. úाहक कोणÂया वÖतूला ÿाधाÆय
देत आहेत याचा अËयास सहज करता येतो.
अशा पĦतीने िविवध चाचणी Ĭारे úाहकांची अिभÿेरण संशोधन करता येते. munotes.in

Page 72

िवपणन संशोधन - II
72 २.१० úाहक संशोधन व अिभÿेरण संशोधनातील फरक (CONSUMER RESEARCH & MOTIVATION RESEARCH) úाहक अिभÿेरण अथª úाहक वतªन, गरज, ŀĶीकोन संदभª, ÿेरणा व ÿाधाÆय इ. बाबत पĦतिशर अËयास úाहक संशोधनात केला जातो. एखादया िविशĶ Óयक् तीने तीच वÖतू का खरेदी केली. याबाबत मािहती गोळा करणे हा हेतू असतो. उĥेश वÖतू खरेदी ÿिøया, खरेदी िनणªय ÿिøया, व úाहकां¸या गरजा जाणून घेणे हा उĥेश असतो. úाहक वÖतू का खरेदी करतात हे úाहकां¸या मानसीकते¸या ŀĶीकोनातून अËयास करणे हा उĥेश असतो. ÓयाĮी ही एक Óयापक संकÐपना असून ÂयामÅये अिभÿेरणा संशोधनाचा समावेश होतो. ही एक मयाªिदत संकÐपना असून हा úाहक संशोधनाचा एक भाग आहे. तÃये संकलन ÂयाĬारे सां´यिकय मािहती व लोकसं´या िवषयक मािहती िदली जाते. उदा. Öथळ, वय, उÂपÆन इ. याĬारे गुणव°ा पूवªक तÃये िदली जातात. उदा. úाहकांची गरज, ÿितिøया अिभÿाय, आवड - िनवड इ. मािहती गोळा करÁयाची पĦत िĬ°ीय तÃयांवर अवलंबून असून िविशĶ तÃये ÿाथिमक ľोताĬारे गोळा केली जातात. ÿाथिमक तÃये गोळा करतांना िनåर±ण, पåर±ण कŁन तÃये गोळा केली जातात.
२.१०.१ वÖतू संशोधन व úाहक संशोधनातील फरक (Product Research &
Consumer Research) : वÖतू संशोधन úाहक संशोधन हेतू ही संकÐपना वÖतू¸या उÂपादनाबाबत िवĴेषण करणारी असून úाहकांनी ती वÖतू िÖवकारावी. यांचा अËयास करणे हा हेतू आहेत. या संकÐपनेत úाहक वगª कोण, केÓहा व िकती ÿमाणात उपलÊध होईल व úाहकांची Óयिĉगत मािहती गोळा करणे हा हेतू असतो. उĥेश úाहकां¸या मागणी व ÿितिøयेÿमाणे वÖतूचे उÂपादन करणे, Âयात बदल करणे, नावात बदल करणे हा उĥेश असतो. या संशोधनात úाहकांची मानिसकता ओळखणे, वतªन ÿणालीवर पåरणाम करणारे घटक ओळखणे, Öथािनक पåरिÖथती बाबत चचाª करणे हा उĥेश असतो. munotes.in

Page 73

भौितक िवतरण संशोधन व úाहक संशोधन
73 ÿिøया वÖतू संशोधन हे ÿयोगशाळेत चाचणी, ÿयोगपĦतीĬारे केले जाते. एक शाľीय ÿिøया आहे. úाहक संशोधनाकरीता सव¥±ण मुलाखत, िनåर±ण इ – पĦतीĬारे संशोधन केले जाते. एक सामािजक ÿिøया आहे. उपयोग हे संशोधन बाजारपेठे मÅये वÖतू ÿवेश ÿिøयेसाठी, निवन वÖतू िनिमªतीकरीता, नािवÁयता आणÁयासाठी केले जाते. हे संशोधन úाहकांची øयशĉì, गरजा, अपे±ा, अनुभव, व भिवÕयकालीन पूवाªनुमान काढÁयासाठी केले जाते. समावेश या संशोधनात वÖतू बांधणी बोधिचÆह व जािहरात, िकंमत इ. संशोधनाचा समावेश होतो. एक िवÖतृत संकÐपना आहे. यामÅये फĉ अिभÿेरणा
संशोधनाचा समावेश होतो. एक
लघू°म संकÐपना आहे.
२.११ सारांश वÖतूचे व सेवांचे िवतरण करणे हा िवपणन संशोधनाचा एक भाग आहे. उÂपादक व
उपभोĉा यांना जोडÁयाचे काम मÅयÖथ करीत असतात. ÿÂय± उÂपादन उपभो³Âयापय«त
पोहचिवÁयाचे कायª िवतरण साखळी माफªत केले जाते. Âयामुळे िवतरण संशोधन Ìहणजे
उÂपादन व सेवा िवøì करीता असलेÐया िविवध टÈपा बाबत मािहती तÃये, आकडेवारी
गोळा करणे व Âयांचे िवĴेषण कŁन योµय मागª िनवड करणे Ìहणजे िवतरण मागª संशोधन
होय.
कोणÂयाही वÖतूचे उÂपादनाकरीता क¸चा मालाची आवÔयकता असते. अशा क¸चा माल
िविवध िठकाणी िवखूरलेला असतो. Âयामुळे तो माल गोळा कŁन कारखाÆयापय«त
पोहचिवÁयाचे काम ºया यंýणे माफªत चालते Âयास पुरवठा िवतरण साखळी असे Ìहणतात.
वÖतूची िनिमªती झाÐयानंतर बाजारपेठेमÅये पाठिवÁयापूवê वÖतूवर संवेĶन करÁयाची गरज
भासते. Âयामुळे वÖतूची वाहतूक करणे, हाताळणे व सुरि±तपणा िटकिवणे आवÔयक
असÐयाने संवेĶन संशोधनास महßव ÿाĮ होते. िवøìवाढीसाठी जािहरातीचे माÅयम
िनधाªरीत करावे लागते. Âयासाठी िवøì वृĦी संशोधनाची गरज भासते.
२.१२ ÖवाÅयाय १. िवतरण संशोधन Ìहणजे काय ? िवतरण संशोधनाचे महßव व आवÔयकतात ÖपĶ
करा.
२. पुरवठा साखळी संशोधन Ìहणजे काय? पुरवठा साखळी संशोधनाची वैिशĶये ÖपĶ
करा.
३. पुरवठा साखळी संशोधनाची गरज यावर चचाª करा.
४. संवेĶन संशोधन Ìहणजे काय? संवेĶन संशोधनाची गरज ÖपĶ करा. munotes.in

Page 74

िवपणन संशोधन - II
74 ५. आज¸या जािहरात युगात वÖतू संवेĶनाची आवÔयकता यावर चचाª करा.
६. जािहरात संशोधन Ìहणजे काय? जािहरात संशोधन ±ेýाची ÓयाĮी ÖपĶ करा.
७. जािहरात संशोधनाची भूिमका यावर िटपा िलहा.
८. जािहरात संशोधनाचे फायदे सांगा.
९. माÅयम संशोधन Ìहणजे काय ? माÅयम संशोधनाचे उĥेश व महÂव ÖपĶ करा.
१०. िवøìवृĦी संशोधन ÖपĶकŁन Âयांची उिĥĶे व महßव ÖपĶ करा.
११. úाहक संशोधन Ìहणजे काय ? úाहक संशोधनाची गरज ÖपĶ करा.
१२. “úाहक संशोधन Ìहणजे úाहकांचे वतªन का, केÓहा, कसे व कोठे बदलते? Âयाबाबत
अËयास करणे होय” यावर चचाª करा.
१३. úाहक संशोधनांची वैिशĶे / ÖवŁप ÖपĶ करा.
१४. úाहक संशोधनातील घटक ÖपĶ करा.
१५. úाहक अिभÿेरण संशोधन का केले जाते ते ÖपĶ करा
१६. úाहक अिभÿेरण संशोधना¸या पĦती ÖपĶ करा.
१७. úाहक संशोधन व वÖतू संशोधन यातील फरक सांगा.
१८. úाहक संशोधन व अिभÿेरण संशोधनातील फरक सांगा.
१९. थोड³यात िटपा िलहा.
अ) úाहक संशोधनाचे फायदे
ब) úाहक संशोधनाची ÓयाĮी
क) अिभÿेरण संशोधन
ड) अिभÿेरण संशोधना¸या पĦती
ई) úाहक संशोधन
फ) जािहरात चाचणीचे तंýे
*****

munotes.in

Page 75

75 ३
िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
MARKETING RESEARCH OF SALES,
RURAL AND GLOBLE
ÿकरण संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ िवøì संशोधन
३.३ िवøì संशोधनाची गरज, महÂव, फायदे
३.४ úािमण िवपणन िम®णामÅये संशोधनाचा उपयोग
३.५ भारतीय úामीण िवपणन संशोधनाकåरता तÃयांचे ąोत
३.६ úािमण िवपणनाची संशोधनातील “ करावयाचे व न करावयाचे घटक”
३.७ जागितक िवपणन संशोधन
३.८ जागितक िवपणन संशोधनाची आवÔयकता
३.९ भिवतÓय संशोधन
३.१० सारांश
३.११ ÖवाÅयाय
३.० उिदĶे (OBJECTIVES)  िवøì संशोधनाचा अथª िवīाÃया«ना समजवून सांगणे.
 िवøì िवĴेषण व िवøì अंदाज याबाबत मािहती देणे.
 िवīाÃयाªना मÅये úािमण िवपणी (बाजारपेठ) संशोधनाबाबत जागृती करणे
 जागितक िवपणन संशोधना बाबत मािहती देणे.
३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) आज¸या जागितकìकरण व ÖपधाªÂमक युगामÅये वÖतूची िवøì करणे हे एक अवघड
गुंतागुतीचे कायª आहे. आज¸या úाहकांचे वतªन व मानिसकता सतत बदलत जात
असÐयाने वÖतूची िवøì करणे अवघड, ि³लĶ कायª झाले आहे. बाजारपेठेमÅये Öपधाª
वाढÐयाने आिण वÖतूंना पयाªयी वÖतू िनमाªण झाÐयाने िवøì करणे एक महßवाचे काम
आहे. याकरीता उÂपादकांस सतत िवपणन संशोधनाĬारे बाजारपेठ संशोधन िवøì
िवĴेषण, आिण िवøì अंदाज पýक तयार करणे आवÔयक असते. Âया करीता वÖतू िवøì
िवषयक Óयवहार , भिवÕयकालीन धोरण,िनयोजन, िवøì पĦत. िवøयवृĦीचा दर इÂयादीची munotes.in

Page 76

िवपणन संशोधन - II
76 चाचणी कŁन ÿादेिशक, जागितक िवøì धोरण, िवकास, िवÖतार- वाढ इÂयादी बाबत
सतत मािहती गोळा करावी लागते. Âयास िवøì संशोधन असे Ìहणतात.
िवøì संशोधनानंतर िवøìवृĦी संशोधन कŁन úाहकांना अिभÿेåरत करावे लागते. Âयासाठी
अिभÿेरण संशोधनाची गरज भासते.
िवपणन संशोधनात úाहकांची संपूणª मािहती सतत गोळा करावी लागते. कारण úाहकां¸या
गरजा, आवडी - िनवडी, वतªन सतत बदलत असते. Âयासाठी úाहक संशोधनाची
आवÔयकता भासते. या कåरता ÿथम िवøì संशोधन Ìहणजे काय ते अËयासू या.
३.२ िवøì संशोधन (SALES RESEAR CH) िवøì संशोधन ही िवपणन संशोधनाची एक ÿमुख शाखा आहे. या संशोधन अËयासात
िवतरण खचª, जािहरात, ÿिसĦी, िवøìचे ÿमाण, िवøé¸या नŌदी , इ. घटकांचा समावेश
होतो.
“िवøì संशोधन Ìहणजे सÅया िÖथतीतील वÖतू िवøìची िकंमत, िवøì वृĦीचे ÿमाण, िवøì
अंदाज, ÿादेिशक िवøìचे मुÐयमापन, िवøेते व मÅयÖथा¸या कायाªचे मुÐयमापन आिण
िवøì खचª इ. घटकांचे पĦतिशर शाľीय अËयास करणे होय”.
“Systematic study of issues like current value and volume of sales
potentials sales forecasting, sales terri tory evaluation measurement of
salesman’s work performance and sales expenditure”
िवøì संशोधनात बाजारपेठेतील घटका¸या संबंधीत समÖया व भिवÂवय यावर अËयास
केला जातो.
“िवøì संशोधन Ìहणजे वÖतू व सेवा¸या िवøì करीता करÁयात येणाöया सवª ÿिøयाचा
अËयास करणे होय”.
यावŁन िवøì संशोधनामुळे संपूणª बाजारपेठ काबीज करता येते. बाजारातील ÿितÖप¥धेला
नामोहरण करता येते. úाहकांला अÐपवेळेमÅये वÖतूचे िवतरण करता येते. Âयां¸या
मागणीÿमाणे बाजारपेठे मÅये वÖतूचा पुरवठा करता येतो या िशवाय बाजारपेठे मÅये
नावलौकìक, ůेड माकªस् िटकवून ठेवता येतो. िवøìकरीता िविवध डावपेच आखता येतात.
३.३ िवøì संशोधनाची गरज, महÂव, फायदे (NEED / IMPORTANCE / MERITS OF SALES RESEARCH) १) सīिÖथतीतील िवøìचा कल व भिवÕयकालीन कल यांचा अंदाज घेणे व िवĴेषण
करणे.
२) िवøì वाढ / घट यावर पåरणाम करÁयाöया घटकांचा शोध घेणे.
३) िवøय वृĦी¸या डावपेचाची आखणी करीता घटक शोधणे. munotes.in

Page 77

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
77 ४) चालू व निवन वÖतू करीता िनयाªतीचे िविवध मागª शोधणे.
५) ÿादेिशक आदेशानुसार, वÖतू नुसार,िकंवा úाहकांनुसार िवøìसाठी योजना तयार
करणे.
६) निवन वÖतू िवøì करीता नािवÁयता शोधणे.
७) िवøेते, मÅयÖत यांचे काय¥ ÓयविÖथत Óहावे Ìहणून Âयां¸या कामाचे मुÐयमापन करणे.
८) िवøì िवभागां¸या कायाªवर िनयंýण ठेवणे.
९) िवøेÂया¸या कायाªचे कायªमुÐयाकंन कŁन िवĴेषण करणे.
१०) िवøेते मÅयÖथ यां¸या किमशनदराबाबत अËयास करणे व योµय योजना आखणे.
३.३.१ िवøì संशोधनाची ÓयाĮी (Scope of Sales Research): िवøì संशोधन
िवपणी संशोधन िविø िवĴेषण िवøì अंदाज अथª- Óया´या िवĴेषणा¸या पĦती १) अथª- Óया´या – वैिशĶे फायदे १) ÿादेिशक २) महßव - गरजा २) वÖतू वैिशĶे ३) úाहक ३) अंदाज Óय³ त करावया¸या पĦती महßव ४) आदेश माýा १. पंच पĦत २. िवøì अंदाज गरजा ३. úाहकांची गरज ४. बाजारातील िहÖसा पĦत
िवøì संशोधन ही गुंतागुतांची ÿिøया असून ÂयामÅये बाजारपेठ संशोधन, िवøì िवĴेषण व
िवøìचा भिवÕयकालीन अंदाज याबाबत सखोल अËयास कŁन बाजारातील कल शोधून
Âयांचे िटकाÂमक मुÐयमापन केले जाते. िवøì संशोधना¸या ÓयाĮीचा अËयास पुढील ÿमाणे
करता येईल.
िवøì संशोधन िह एक गुंतागुंतीची आिण िवÖतुत संकÐपना आहेत. यामÅये
(१) बाजारपेठ संशोधन munotes.in

Page 78

िवपणन संशोधन - II
78 (२) बाजारपेठ िवÕलेषण
(३) बाजारपेठ अंदाज या संकÐपेनेचा सिवÖतर अËयास पुढीलÿमाणे
३.३.२ बाजारपेठ (िवपणी) संशोधन (Market Research):
िवपणी संशोधनात निवन बाजारपेठ शोधणे, बाजारातील िहÖसाचे िवĴेषण करणे, िवपणी
ÿभागीकरण िवĴेषण आिण ÖपधाªÂमक पåरिÖथतीचे पृथ:करण कŁन मागणी-पुरवठा
इÂयादी घटकांचा अËयास करणे होय.
यावŁन िवपणन संशोधन व िवपणी संशोधन हे दोÆही घटक वेगवेगळे आहेत. हे ÖपĶ होते.
िवपणन संशोधनात संपूणª िवपणन ÿणालीचा अËयास होतो. तर िवपणी
संशोधनात.ठरिवलेÐया/िनिÔ चत केलेÐया बाजारपेठेतील मयाªिदत घटकांचा अËयास केला
जातो. िवपणन संशोधन िवÖतृत संकÐपना असून Âयांचा एक भाग Ìहणजे िवपणी संशोधन
होय.
िवपणी संशोधनातून पĦतिशरपणे िनिÔ चत केलेÐया बाजारपेठेतील úाहक, Öपध¥क या
िवषयीची संपूणª मािहती/ तÃये गोळा कŁन िवĴेषण केले जाते. याĬारे नवनिवन बाजारपेठा
शोधता येतात. úाहकांचा गरजेनुसार िवभागीकरण कŁन िवøìचे डावपेज आखता येतात.
úाहकां¸या आवडी - िनवडीÿमाणे, उÂपादनात बदल करणे श³य होते. इ. फायदे िमळतात.
३.३.३ िवपणी संशोधनाचे फायदे (Advantages of market research):
१. बाजारपेठेची मािहती (Information About Market): िवपणी संशोधनाĬारे
úाहकां¸या खरेदी¸या सवयी आिण संधी याबĥल मािहती उपलÊध होते.
बाजारपेठेतील रचना, वैिशĶ्ये याबाबत सहज मािहती उपलÊध होते.
२. िवøì अंदाज (Sales Forecasting) : िवपणी संशोधनाĬारे भिवÕयकालीन
िवøìचा अंदाज घेता येतो. कोणÂया बाजारपेठेमÅये िकंवा िवभागांमÅये िवøì होऊ
शकते याबĥल सहज अंदाज Óयĉ करता येतो. तसेच Âया भागातील úाहक, िकरकोळ
Óयापारी याबĥलची सहज मा िहती उपलÊध होते.
३. उपलÊध साधनांचा वापर (Resource Allocation) : िवपणी संशोधनाĬारे
संÖथेकडे उपलÊध साधनांचा कशा पĦतीने वापर करावा, कोणÂया िवभागामÅये तो
वापर करावा याबĥ ल सहज मािहती उपलÊध िमळते. Âयामुळे कंपनीला योµय पĦतीने
िवøì वृĦी करता येते.
४. बाजारपेठेचा िवÖतार िनिIJत करणे(Decide Size of Market) :- िवपणी
संशोधनाĬारे बाजारपेठेतील मागणी आिण िविशĶ बाजारपेठेतील पुरवठा यासंबंधीची
मािहती उपलÊध होत असÐया ने सहज पĦतीने बाजारपेठेचा आकार व िवÖतार
िनिIJत करता येतो. आिण Âयानुसार डावपेच आखता येतात. munotes.in

Page 79

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
79 ५. िवøì कोटा िनिIJत करणे (Fix Sales Quotas) : िवपणी संशोधनाĬारे ÿÂयेक
िवøेÂयाला िवøì बाबतचा कोटा िनिIJत कłन देता येतो. तसेच िवøेÂयांची
कायª±मता तपासून पाहता येते.
६. िवपणी िहÖसा (Market Share) : िवपणी संशोधनामुळे सहज पĦतीने Öपधªकांची
मािहती आिण बाजारातील िहÖसा याबĥलची मािहती सहज उपलÊध होते. Âयानुसार
योµय अशा योजना आखता येतात.
३.३.४ िवøì िवĴेषण (Sales Analysis):
िवøì संशोधन व िवøì िवĴेषण हे शÊद समान अथाªने वापरले जातात. माý ÿÂय±ात
यामÅये फरक आहे. िवøì िवĴेषणाĬारे वÖतूची िवभागावार िवøì, िवøìचा कल, ÿमाण,
úाहकांची मागणी व िवøì कालावधीनुसार अËयास केला जातो. िवøì िवĴेषणातून
बाजारपेठेतील आपली ताकद व कमजोरपणा , संधी, दोष / उिणवा (SWOT) शोधता
येतात.
िवøì िवĴेषण अËयासातून एखाīा Óयĉìगत कंपनीचे िवøì काय¥ शोधून एकूण
बाजारपेठेतील कायªभागाचा अËयास करता येतो. तसेच ठरिवलेले िवøì उिĥĶे व ÿÂय±ात
साÅय झालेली उिĥĶे यातील िवĴेषण पुढील ÿकारे केले जाते.
१) ÿादेिशक िवøì िवĴेषण (Territory Sales Analysis):
या पĦतीमÅये संशोधक एक िविशĶ ÿादेिशक बाजारपेठेतील वतªमानकालीन व भूतकालीन
िवøìचा कल शोधून यशÖवी व कमकुवत बाजारपेठ शोधून Âयांचे िटकाÂमक मुÐयमापन
करतो.
ºया ÿादेिशक बाजारपेठेमÅये िवøìची िÖथती उ°म समाधानकारक आहे. तेथे जाÖत ल±
देवून नफा उिĥĶे साÅय करÁया¸या ŀĶीने ÿयÂन केले जातात. तर जेथे असमाधानकारक
िवøì आहे. तेथे दुलª± केले जाते िकंवा अिधक ÿमाणावर जािहरात कŁन िवøì वाढीसाठी
ÿयÂन केले जातात. याÿमाणे िवøì िवĴेषण कŁन डावपेच आखता येतात.
२) वÖतूनुसार िवøì िवĴेषण (Sales Analysis by Product) :
ºया कंपÆया िविवध ÿकार¸या वÖतू व सेवांची िवøì करीत असतात अशा कंपÆयांना
वÖतूनुसार िवøì िवĴेषण करणे उपयुĉ ठरते. या संशोधनातून ºया वÖतू सेवाची िवøì
अÐप ÿमाणात होते. िकंवा होतच नाही Âया शोधून काढता येतात. Âयामुळे ºया वÖतूची
सेवांची मागणी जाÖत आहे व ºया मÅये नफा अिधक आहे अशा वÖतू व सेवा शोधून Âयावर
ल± क¤िþत करता येते.
फायदेिशर व तोटयातील वÖतूचे सहज पृथ: करण करता येते. विगªकरण केÐयामुळे
फायदेशीर वÖतू¸या बाजारपेठेवर ल± देवून तोटयातील बाजारपेठेकडे दुलª± करता येते.
निवन निवन योजना आखता येतात व योµयवेळी योµय िनणªय घेणे सहज श³य होते.
munotes.in

Page 80

िवपणन संशोधन - II
80 ३) úाहकांनुसार िवøì िवĴेषण (Sales Analysis by customers):
िवøì संशोधनात úाहकांची मािहती गोळा केली जाते व Âयानुसार Óयĉìगत िवøì िवĴेषण
करणे सोपे जाते. यामÅये úाहकां¸या खरेदी Óयवहारनुसार आवडी - िनवडी, मागणी,
øयशĉì, िलंग, जात, धमª इÂयादी बाबत िवøì िवĴेषण करणे सोपे जाते. जे úाहक सतत
मोठया ÿमाणावर खरेदी करतात. Âया¸यावर ल± देता येते. तर हंगामी úाहकाना वगळÁयात
येते. यामुळे िवøìत वाढ होते. नÉयाचे उिĥĶे साÅय करता येतात.
४) आदेशा¸या ÿमाणानुसार िवøì िवĴेषण (Sales Analysis by Order size) :
या पĦतीत úाहकाने एकाच वेळी नŌदिवलेÐया आदेशा¸या ÿमाणानुसार िवøì िवĴेषण
केले जाते. यामुळे आदेश पूतªतेचा खचª व कालावधी िनिÔ चत करता येतो. तसेच Æयुनतर
आदेश माýा िनिÔ चत करता येते. जे úाहक मोठी / अिध°म आदेश माýा देतात Âयां¸यावर
ल± क¤िþत करता येते व इतर लहान úाहकांना वगळÁयात येते. या िवĴेषणावŁन ÿादेिशक
बाजारातील िवøìचा अंदाज ठरिवता येतो. िवøेते व मÅयÖथांचे किमशन दर िनिÔ चत
करता येतात. िविशĶ िवभागातून वÖतूची िवøì बंद करता येते, िकंवा वाढिवता येते.
३.३.५ िवøì अंदाज (Sales Forecasting):
आज¸या मागणीपूवª उÂपादन पĦतीमुळे व मोठया ÿमाणावरील उÂपादन पĦतीमुळे
भिवÕयकालीन िवøìचे अनुमान काढणे आवÔयक असते. Âयाकरीता भूतकालीन व
वतªमानकालीन िवøìचा कल िवचारात घेतला जातो. िविशĶ वेळेला अगोदर ठरिवलेÐया
िकंमतीमÅये िकती िवøì होईल हे ठरिवणे होय.
उÂपादन व िवøì िनयोजन करीता अशा िवøì अंदाजाची गरज असते. यामाफªत एका
िविशĶ बाजारपेठेमÅये िविशĶ वÖतूला िनधाªåरत िकंमतीवर भिवÕय कालखंडामÅये िकती
मागणी होईल यांचा अंदाज केला जातो. Âया ÿमाणात उÂपादनात बदल केले जातात. िकंवा
बाजारपेठेवर ल± ठेवता येते. याकरीता अनेक घटकांचा अËयास करावा लागतो. जसे
Óयावसाियक पयाªवरण, बाĻ पåरिÖथती , Öपध¥चे ÖवŁप, पयाªयी वÖतू, úाहकांची
मानिसकता, वतªन व शासकìय धोरण इÂयादी.
िवøì अंदाज Óय³ त करÁयासाठी िविवध तंýाचा वापर केला जातो. जसे पंच पĦती,
पूवाªनुभान úाहकांची अपे±ा पĦत आिण बाजारपेठेतील िहÖसा इÂयादी पĦती आहेत.
वरील सवª घटकांचा काळजीपूवªक पĦतिशर िवचार कŁन िवøì िवĴेषण व िवøì संशोधन
केले जाते.
िवøì अंदाज हा िवøì संशोधनाचाच एक भाग आहे. िवøì अंदाज हा एका काळासाठी
करता येतो. ÿÂयेक उÂपादक अशा ÿकारे िवøì अंदाज नेहमीच करीत असतात. कारण
उÂपादन िनयोजनासाठी िवøìचा अंदाज असणे आवÔयक असते. Âयािशवाय उÂपादन घेता
येत नाही. िवøì अंदाज संशोधनामुळे पुढील वषê एकूण िकती िवøì होईल याचा अंदाज
सहज िवøì संशोधनाĬारे घेता येतो. Âयाकåरता बाजारपेठेतील Öपध¥चे Öवłप, वÖतूला
असलेÐया पयाªयी वÖतू, बाजारपेठेतील बदल, एकूण मागणी-पुरवठा यातील बदलांचा
अंदाज, आपÐया उÂपादनातील सुधारणा व Âयाचा úाहकांवर होणारा पåरणाम, úाहकां¸या munotes.in

Page 81

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
81 सवयी,फैशन,खरेदी¸या ŀिĶकोनातील बदल अशा िविवध घटकांचा काळजीपूवªक िवचार
कłन िवøì अंदाज Óयĉ केला जातो. िवøì अंदाज संशोधनामुळे ÿÂयेक िवøेÂयाचा
िवøìचा कोठा िनिIJत ठरिवला जातो.
३.३.६ िवøì अंदाज संशोधनाचे महßव (Needs/Importance of Sales
forecasting Research):
१. भिवÕयातील िवøì अंदाज Óयĉ करणे (forecasting for future’s sales) :
िवøì संशोधनाĬारे सīिÖथतीत व भूतकाळातील िवøì घेऊन भिवÕयकाळातील
िवøìचा अंदाज Óयĉ केला जातो. िवøì अंदाज हे अÐपकाळासाठी िकंवा
दीघªकालावधी कåरता Óयĉ केले जाते.
२. वÖतू िनयोजनाकåरता िवøì अंदाज करणे (Sales forecasting for product
planning) : िवøì अंदाज Óयĉ करणे आवÔयक असते. िवøìचा कल आखणे
ÿÂयेक उīोगास भिवÕयातील उिĥĶे ठरवून Âयानुसार योजना ठरवणे आवÔयक
असते. िवøìतील चढउतारास जबाबदार असलेले घटक िनिIJत कłन जाणून घेणे
महßवाचे असते.
३. िवøì वृĦी डावपेच (strategies for sales promotion) : िवøì वृĦी तंýांची
पåरणामकारकता जाणून घेÁयासाठी व तसे डावपेच आखÁयात िवøì संशोधन
महßवाची भूिमका बजावते.
४. िनयाªत बाजारपेठ शोधणे (Explore export market) : िवøì संवधªनाकåरता
नवीन नवीन बाजारपेठा परदेशातील बाजारपेठा शोधणे व िनयाªतीचा कोठा वाढवणे हे
एक िवøì संशोधनाचे उिĥĶ असते.
५. िवøì िवभागाचे मूÐयमापन करणे (evaluation of salesman) : िवøì
संशोधनाचा उपयोग आपÐया उÂपादनाची होत असलेली िवभागवारिवøì,
कालावधीनुसार िवøì, úाहक ÿकारानुसार िवøì, इ. घटकांचा पåरणामांचा अËयास
करÁयासाठी केला जातो. Âयानुसार िवøì िवभागाचे मूÐयमापन िवøì संशोधनाĬारे
केले जाते.
थोड³यात िवøì संशोधन हा िवपणी¸या िविवध धोरणांचा व डावपेजांचा आधार असतो.
Âयानुसार िवøìची उिĥĶे ठरवून साÅय करता येतात. या अनुषंगाने िवøì संवधªन, िवøì
वृĦी तंý, जािहरात, घाऊक व िकरकोळ Óयापारांची िनयुĉì, करणे अिभकÂया«ची िनयुĉì
करÁयासाठी इÂयादी बाबत िनणªय घेता येतात. Âयामुळे िवøì संशोधनाचे महßव िवपणना
संशोधनात अनÆयसाधारण आहेत असे Ìहणता येईल.
३.३.७ िवøì अंदाज संशोधना¸या पÅदती / तंýे (Methods or techniques of
sales forecasting):
१. कायªकारी मंडळ मत पÅदत Jury method/ executive opinion method.
२. िवøìशĉì अंदाज पÅदत sales force estimates method munotes.in

Page 82

िवपणन संशोधन - II
82 ३. खरेदी¸या हेतूचे सव¥±ण पÅदत Survey of buying intention method.
४. िवपणी िहÖसा पÅदत Market share method .
या िशवाय िवĴेÕÁयाÂमक व सं´याÂमक अनेक पÅयती आहेत.संÖथा आपÁयास योµय
वाटेल अशी एक िकंवा अनेक पÅयतीचा वापर Óयिĉगत गरजे नुसार कł शकतात.
३.४ úािमण िवपणन िम®णामÅये संशोधनाचा उपयोग (USE of RESEARCH IN RURAL MARKETING MI X) भारतात शहरी बाजारपेठेबरोबरच िवखुरलेÐया ÖवŁपात िवÖतारीत भौगोिलक पåर±ेýामÅये
úािमण बाजारपेठा अिÖतÂवात आहेत. “भारत देश खेडयामÅये राहतो” असे Ìहणतात.
याचा अथª भारतात राहणाöया एकूण लोकसं´येपैकì ६८ % लोक खेडयात राहतात.
(जनगणना २०११) ६, ४०,८६७ खेडी भारतात आहेत. Ìहणजेच ३/४ लोकसं´या
खेडयामÅये राहते. ÿÂयेक खेडयातील लोकांना अÆनधाÆय, कपडा व Âयां¸या गरजा पूणª
करणे करीता लहान मोठे Óयवसाय, उīŌग, िकराणा मालांचे दुकाने आहेत. परंतू फार
पूवêपासून ही सवª िवपणन ÓयवÖथा दुलªि±त होती व Âयाकडे जािणवपूवªक ल± िदलेले
िदसून येत नाही. साहिजकच úािमण भागात मोठया ÿमाणावर िवपणना¸या संधी उपलÊध
असून ÂयामÅये संशोधन होणे गरजेचे आहेत. Âयामुळे úािमण िवपणन संशोधन िह एक
वेगळी शाखा िनमाªण करता येईल.
ÖवातंÞयानंतर भारतीय úािमण बाजारपेठेचा िवकासास चालना िमळाली . आधूिनक
øाÆतीनंतर Âयात ÿगती झाÐयाचे िदसून येते. úािमण भागातील दळणवळण व संदेशवहन
±ेýातील ÿगतीमुळे पंरपरागत मागणीमÅये बदल झालेला िदसून येतो. अिलकडे, टी. Óही,
रेिडओ, इलेि³ůकल वÖतू, तयार कपडे, पंखे, Öकूटसª, कार, संगणक, मोबाईल, शीतपेय,
जाम जेली, इ. वÖतूची मागणी वाढलेली िदसून येते.
यावŁन असे Ìहणता येईल कì, “आज जो भारतीय úािमण भागाकडे ल± देईल तोच
उīा यशÖवी होईल ”
३.४.१ úािमण बाजारपेठेची वैिशĶे (Features Role Of Indian Rural Markets):
भारतीय बाजारपेठ ही दोन भागामÅये िवभागलेली िदसून येते. १) शहरी बाजारपेठ २)
úािमण बाजारपेठ. ही िवभागणी लोकसं´या, भौगोिलक ±ेý यावर आधारीत आहे. úािमण
भागाची िवभागणी Ìहणजे लोकांचे उÂपÆन अÐप असून लोकसं´या मयाªिदत आहे. इतर
दळणवळण साधनाचा िवकास झालेला नाही मोठया ÿमाणावर औīोिगकìकरण झालेले
नाहीत. लोकांचा मु´य Óयवसाय शेती असून तेथील अथª ÓयवÖथा शेती उÂपÆनावर
आधाåरत आहे. Âयामुळे úािमण बाजारपेठीची वैिशĶे पाहणे महßवाचे आहेत.
अ) úािमण úाहकाची मािहती (The Information of Rural Consumers):
१) लोकसं´या (Rural & Urban Population) :
२०११ ¸या जनगणणेनुसार भारताची एकूण लोकसं´या १२१ कोटी असून Âयापैकì
6३.३ कोटी लोक úािमण भागात राहतात तर शहरात ३७.७ कोटी लोकसं´या आहे. munotes.in

Page 83

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
83 यावŁन ६८.८४ % úामीण व ३१.१६ % शहरी लोकसं´या आहे. मागील २००1 मÅये
शहरी लोकसं´या २७.८१ % होती ती आता 2011 मÅये वाढून ३१.१६% झालेली
िदसून येते.
२) ±ेýफळ (Rural & urban Area) :
२०११ ¸या जनगणणेनुसार भारतात ७९३५ शहरे होती तर ६,४०,८६७ खेडी आहेत.
यावŁन भारतीय िवपणन ±ेý मोठया ÿमाणावर úािमण भागात असून ते िवखुरलेÐया
ÖवŁपातील आहे.
३) वयानुसार ( Age wise Distribution) :
वयानुसार úािमण भागातील लोकसं´या ही पुढील ÿमाणे िवभागलेली िदसून येते.
१५ वषाªखालील - ३२%
१५ ते ६० पय«त - ६०%
६० ते पुढे - ०.८%
यावŁन úािमण भागात आता ६०% लोक हे तŁण व पौढ असून Âयांची कमिवÁयाची
ताकद असून तोच मोठा úाहकवगª आहे. हाच úािमण बाजारपेठ¸या िवकासाचा मुळ आधार
आहे. असे िदसून येईल.
४) सा±रता (literacy level) :
úािमण भागातील सा±रतेचा दर वाढताना िदसून येतो. सन २०११ ¸या गणणेनुसार संपूणª
भारतातील सा±रतेचा दर ७४ % असून úािमण भागाचा दर ५८.७ % वŁन ६८.९ %
वाढलेला िदसून येतो. यावŁन úािमण úाहकामÅये जनजागृती होत असून िविवध निवन
नवीन वÖतूची मागणी वाढलेली िदसून येते. úामीण भागातील úाहकांची मानिसकता व
वतªन बदललेले िदसून येते. Âयामुळे िवपणन ±ेýामÅये संशोधनास वाव िदसतो.
५) उÂपÆनाचे मागª (Rural Income pattern) :
भारतातील बहòसं´य लोकांचे उÂपÆनाचे साधन Ìहणजे शेती Óयवसाय होय व कृषी ±ेýाशी
संबंधीत उīोगातून उÂपÆन िमळते. úामीण भागातील ६०% लोक कृषी±ेýामÅये गुंतलेले
असून Âयांचे उÂपÆन हे कृषी उÂपादनावर अवलंबून असते. Âयामुळे बचत व भांडवली
गुंतवणूक ही Âयावर आधारीत असते. Âयाचा पåरणाम िवपणन ±ेýावर झालेला िदसून येतो.
úािमण लोकांचे राहणीमान, सांÖकृितक कायªøम, संÖकृती, आिण खरेदी वतªन हे Âया
उÂपÆनावर आधारीत असते.
६) úािमण बचत ( Rural Saving) :
अिलकडील काळामÅये राÕůीयकृत बँका व सहकारी बँक, पतपेढ्या यांनी úािमण भागात
आपला िवÖतार केला आहे. परंतू úािमण जनता अÐपबचत फारच कमी ÿमाणावर करतात.
ºया ÿमाणात शहरीलोक , नोकरदार, दार, Óयावसाियक लोक बचत करतात Âया ÿमाणात munotes.in

Page 84

िवपणन संशोधन - II
84 úािमण भागात बचत केली जात नाही Âयामुळे úािमण बाजारपेठे करीता िह सुवणªसंधी असून
úाहकपयोगी वÖतू¸या बाजारपेठे करीत एक संधी आहे.
७) जीवन शैली: ( Lifestyles)
भारतातील úािमण लोकाची जीवनशैली व राहणीमान बदलत आहे. ते शहरी लोकांचे
अनुकरण कŁ लागले आहे. Âयामुळे úािमण भागात úाहकपयोगी वÖतूना मागणी वाढलेली
िदसून येते. úािमण लोकांचे राहणीमान बदलत आहे. कारण Âयांचे वाढलेले उÂपÆन,
सा±रतेचा ÿसार, िमडीयाचा महाÖफोट - टेिलÓहीजन, मोबाईल, इंटरनेट इ. आिण úािमण
भागात वाढलेली उīोजकता. इ. मुळे बाजारपेठ िवÖतारास वाव िदसून येतो.
या िशवाय úािमण úा हकाचे वतªन, खरेदी¸या सवयीÿमाणे कारणे, जीवन पĦती, संÖकृती
यामÅये बदल होत आहे. पॅिकंग व फॅशनेबल वÖतूना मागणी वाढलेली िदसून येते.
ब) úािमण भागातील मागणीची मिहती (The In formation of Rural Demand) :
१) मागणीचे ÿमाण (Composition of Rural Demand) :
úामीण भागात अिलकडे अÆन धाÆय सोडून इतर वÖतूं¸या मागणीमÅये वाढ झालेली िदसते.
१९९० ९१ मÅये ₹ २०,००० कोटीची मागणी होती ती वाढून सन २०००-०१ मÅये ₹
४०,००० कोटीपय«त वाढ झालेली िदसून येते. यावŁन जीवनावÔयक वÖतू, चैिन¸या वÖतू
यामÅये दुÈपटीने वाढ झालेली आहे. याचा अथª असा कì, úािमण भागात बाजारपेठेचा
िवÖतार व िवकास होत आहे . अजून अनेक संधी उपलÊध आहेत.
२) मागणीतील बĥल (Change in Demand) :
सतत úािमण úाहकां¸या वÖतू¸या मागणीमÅये बदल होत आहे. Âया¸या जीवनावÔयक
वÖतू¸या यादीमÅये अनेक नवनवीन वÖतूची दरवषê भर पडत आहे उदा. टयुथपेÖट, शॉÌपू,
साबण, िट. Óही, मोटारसायकल , मोबाईल संगणक यंýे इÂयादी.
३) नव-रोजगारां¸या संधी (New Employment Opportunities) :
समान सामािजक आिथªक िवकास या योजने अंतगªत भारत सरकारने úािमण भागात अनेक
नवनवीन योजना , øायªøम सुŁ केले आहे. उदा. जवाहार रोजगार योजना , पंतÿधान
रोजगार योजना , úािमण सुवणªजयÆती Öवयंरोजगार योजना, इंिदरा आवास योजना इ.
या योजनेतून अनेक úािमण लोकांना रोजगारां¸या संधी उपलÊध होत आहे. Âयामुळे Âयाचे
उÂपÆन वाढत आहे. úािमण बाजारपेठेमÅये वÖतूना मागणी वाढत आहे. िवपणन ±ेýाचा
िवÖतार होताना िदसून येतो.
४) हåरत øांती (Green Revolution) :
कृषी ±ेýामÅये १९६० नंतर मोठया ÿमाणावर हåरत øांती झाली. कृषी ±ेý िवÖतारले.
कृषी ±ेýातील उÂपाÆनाचे ÿमाण वाढले. úािमण भागात जलिसंचन योजना सूŁ झाÐयाने munotes.in

Page 85

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
85 दुबार पीके होऊ लागली. Âयामुळे शेतकöयाजवळ पैसा आला आिण Âयांची úाहकापयोगी
वÖतू खरेदी करÁयाची øयशĉì वाढली. बाजारपेठेचा िवकास सुŁ झाला असे िदसून येते.
५) जनजागृती (Growing Awareness) :
अिलकडे úािमण úाहकांची खरेदीची पĦत बदलेली िदसून येते. खरेदी¸या वÖतू व चैिन¸या
वÖतू यांची खरेदी मÅये वाढ होतांना िदसून येते. कारण िमिडया व जािहरातीमुळे úािमण
भागात जनजागृती होत आहे. तसेच िट. Óही. इंटरनेट यांचे जाळे िवÖताåरत झाÐयामुळे
úािमण भागातील úाहकांमÅये वÖतू खरेदी बाबत जनजागृती होताना आढळून येते. Âयामुळे
úािमण बाजारपेठे मÅये खरेदी¸या वÖतू व चैिन¸या वÖतू यांना संधी िदसून येते.
६) सा±रतेबाबत जनजागृती (Growing literacy rate) :
भारतातील सा±रतेचा दर सतत वाढत आहेत. úािमण व शहरी भागातील सा±रते¸या
ÿमाणामÅये वाढ होत आहे. कारण सरकारने आखलेले शै±िणक धोरण, ÿाथिमक व
माÅयिमक िश±णासाठी केले जाणारे िवशेष ÿयÂन, यामुळे úािमण भागातील सा±रतेचे
ÿमाण वाढताना िदसून येते. Âयामुळे निवन वÖतूंना बाजारपेठेमÅये मागणी वाढते. úामीण
बाजारपेठेचा िवÖतार होत आहे.
७) बाजारपेठेत ÿवेश (Marketing Efforts) :
काही मोठया कंपÆयानी आता úामीण बाजारपेठेमÅये ÿवेश कŁन निवन बाजारपेठ िनमाªण
करीत आहे. उदा. िहंÆदुÖथान िलÓहर िल. बजाज अटो. गोदरेज, बीपीएल, इ. या कंपÆयानी
úािमण भागातील úाहकांना आकिषªत करणे साठी नवनवीन ÿयÂन करीत आहे.
८) उÂपÆन (Income of Rural People) :
अनेक वषाªपासून शहरी भागातील लोकांचे उÂपÆन वाढत आहेत. अनेक खेडी शहरी भागात
Łपांतरीत होत आहेत. Âयामुळे úािमण भागातही बाजारपेठे¸या िवÖतार वाढत आहे. úािमण
भागांचे शहरी भागात Łपांतर होत असून येथील जनतेचे उÂपÆन वाढत आहे. Âयामुळे
úािमण úाहकांची खरेदी श³ ती वाढत आहे.
९) शहरी पåरणाम (Urban influence) :
úािमण भागातील लोकां¸या राहणीमानावर व जीवनशैलीवर शहरी भागातील लोकांचा
पåरणाम होत आहे.कारण िमिडया, िट. Óही व मोबाईल संÖकृतीमुळे úामीण भागात सुĦा
शहरी भागाÿमाणे बाजारपेठेत वÖतूना मागणी वाढत आहे. úािमण तŁण शहरात जावून
नोकरी व Óयवसाय करीत असÐयाने Âयांचे राहणीमान, जीवनशैली बदलत आहे. Âयामुळे
úामीण भागात úा हकपयोगी वÖतूना मागणी वाढत आहे.
१०) शासकìय ÿयÂन (Government Effort) :
úािमण भागाचा िवकास होणे करीता शासकìय Öतरावर िवशेष ÿयÂन केले जाते आहे.
munotes.in

Page 86

िवपणन संशोधन - II
86 उदा.
१) कृषी ±ेýातील िविवध अÆनधाÆया¸या आधारभूत िकंमतीत वाढ करणे.
२) úािमण Öवयंरोजगार वाढावा Ìहणून शेती±ेýास ÿाधाÆय देणे.
३) राÕůीय úामीण रोजगार योजना - िक ºया Ĭारे úािमण युवकांना वषाªतून िकंमान १००
िदवस रोजंदारी उपलÊध होईल. अशी योजना राबिवणे.
४) कृषी कजª माफ करणे Ìहणजे शेतकöयाची खरेदी ±मता वाढेल. Âयांना आिथªक
हातभार लागेल.
५) भारत िनमªल कायªøमातून úािमण भागातील दळणवळणा¸या सोई वाढिवणे. Âयामुळे
úािमण अथªÓयवÖथेचा िवकास होईल. इ.
अशा ÿकारे क¤þ व राºय सरकार मोठया ÿमाणावर úािमण िवपणनां¸या अनेक संधी
उपलÊध कŁन देत आहेत. Âयासाठी िवपणन संशोधन करणे गरजेचे आहेत.
३.४.२ úािमण िवपणनातील अडचणी व आÓहाने (Problems of Rural Markets):
उīोजकांना व Óयापारी वगाªस úािमण बाजारपेठेमÅये िशरकाव कŁन यशÖवी होÁयासाठी
अनेक अडचणéना सामोरे जावे लागते. úािमण िवपणनात येणाöया िविवध अडचणीचे
ÿामु´याने चार िवभागात िवभागणी करता येईल. Âया िविवध आÓहानाची चचाª पुढील ÿमाणे
करता येईल.
अ) भौितक िवतरण ÿणालीतील अडचणी (Difficulties in the physical delivery
system)
खालील घटकामÅये úािमण िवपणनÓयवÖथेत अडचणी िदसून येतात.
१) वाहतूकìचा ÿÔ न (Problem of Transport ):
अिलकडे बöयाच चांगÐया ÿकारे पायाभूत सोयीची उपलÊधता úािमण भागात झालेली
असली तरी सवªच िठकाणी सवª वाहतूकì¸या सेवा समाधानकारक नाहीत. जगात दोन
नंबरची रेÐवेसुĦा सवª खेड्यांना जोडू शकलेली नाहीत. úामीण भागात पावसाळयामÅये
रÖÂयाची दुदªशा असÐयाने आधुिनक वाहना ऐवजी परंपरागत बैलगाडी, ÿाणी यांचा उपयोग
करावा लागतो. Âयामुळे वेळ, पैसा खचª होतो, व úािमण बाजारपेठेचा िवकास होत नाही.
२) सं²ापनातील अडचणी (Problem of Communication ):
úामीण úाहकवगª हा मोठया ÿमाणावर अिशि±त आहेत. तसेच भारतात úािमण भागात
िविवध Öथािनक ÿचिलत भाषा आहेत. या कारणामुळे úामीण úाहकांशी िहतगुज करणे,
संवाद साधणे, जािहरात करणे, िवøो°र सेवा देणे िजकरीचे व आÓहानाÂमक आहे. पण
अिलकडे सा±रतेचे ÿमाण वाढÐयाने व सं²ापना¸या ±ेýात सुिवधा व िविवध तंý²ान
वाढÐयाने अडचणी कमी झालेÐया आहेत. मोबाईल व संगणक (इंटरनेट) सेवा उपलÊध munotes.in

Page 87

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
87 होत असÐयातरी इंúजी भाषा ही एक मोठी अडचणी आजही úािमण भागात िवपणन ±ेýाचा
िवÖतार करतांना जाणवत आहेत.
úािमण भागात बँका, पोĶ व टेलीफोन सेवा योµय ÿमाणात उपलÊध नाहीत. Âयामुळे
Óयापारी व उīोजकांना शहरी भागातील उÂपादकांशी संपकª साधता येत नाही.
३) गोदामांची उपलÊधता (Availability of Godowns )
आजही úािमण भागात चांगÐया गोदामांची उपलÊधता नाहीत. अīावत ÿकार¸या
गोदामांची सोय úािमण भागात नाहीत. Âयामुळे उÂपादक, Óयापारी, उīोजक यांचे समोर
वÖतू¸या साठवणूकì¸या अडचणी िनमाªण होतात. úािमण भागात उÂपादीत वÖतूंचे जलद
गतीने भौितक िवतरणासाठी गोदामे, िशतगृहे उपलÊध असणे आवÔयक आहेत. úािमण
िवपणन ÿिøयेत साठवणूक गृहपे±ा वाहतूकìची समÖया सोडिवणे आवÔयक आहे.
ब) ÓयवÖथापन सा खळीतील समÖया (Problems of Management) :
१) िविवध िवतरण ÿणालीतील अडचणी (Diffic ulties in various delivery
systems ):
úामीण भागात एकच िवतरण ÿणाली उपयु³ त नाहीत. िविवध ÿणाली उपलÊध असÐयाने
Âयावर िनयýण ठेवणे उīोजकांना, Óयापारी वगाªस श³ य होत नाहीत. िवÖतृत िवतरण
ÿणालीवर úािमण उÂपादकांना िनयंýण ठेवणे श³ य होत नाही. तसेच िवतरण खचª अिधक
येत असÐयाने ÓयवÖथापन करता येत नाही. ÿÂय± िवतरण साखळीĬारे िवतरण करणे
úािमण उÂपादकाना श³ य होत नाही.
२) Öवत:ची दुकाने काढणे श³ य नाहीत (Unbl e to move own stores ):
úामीण भागात उÂपादकांना सवªý Öवत:ची दुकाने, शोŁम व साठवणूक गृहे काढणे शकय
होत नाही. Âयांचा खचª अिधक येतो. Âयावर िनंयýण करणे श³ य होणार नाही. भांडवली
खचª व उÂपÆन यां¸या मेळ बसत नाहीत.
३) मÅयÖथा¸या समÖया (problems of intermediary ):
úािमण बाजारपेठा Ļा मोठया ÿमाणावर उÂपादकां¸या सेवावर अवलंबून असतात. Âया
िवøो°र सेवा देणे मÅयÖथांना श³ य होत नाहीत. सवª úािमण भागातील मÅयÖथ शहरी
मÅयÖथावर अवलंबून असतात. Âयामुळे úाहकांना वेळेवर सेवा उपलÊध होत नाही.
४) िवøìचे ÿमाण कमी (Low sales volume ):
úािमण भागातील मागणी ही अÐप ÿमाणा त व हंगामी ÖवŁपाची असते. मागणी ÿामु´याने
úाहकां¸या उÂपÆनावर आधारीत असते. Âयामुळे िकरकोळ दुकांनदारांना िवøì व मागणी
यामÅये समÆवय साधÁयात अडचणी येतात. अनेक वÖतूना सतत वषªभर मागणी नसते.
Âयामुळे वÖतू खराब होÁयाचे ÿमाण वाढते. उलाढाल होत नाही.
munotes.in

Page 88

िवपणन संशोधन - II
88 ५) अÐप ÿमाणात बँिकंग सेवा (A small amount of banking services ):
भारतातील úािमण भागात आजही अितशय अÐप ÿमाणात बँिकंग सेवा उपलÊध होतात.
Âयामुळे उÂपादकांना वेळेवर पतपुरवठा होत नाही. Âयामुळे िकरकोळ Óयापारी , व घाऊक
Óयापारी यांना बँिकंग सेवा उपलÊध होत नाही. úािमण úाहकांकडे Credit Card नसतात.
क) िवøì ÓयवÖथापनातील अडचणी (Difficulties of sales management ):
úािमण भागात वÖतू व सेवाची िवøì करणेसाठी िवøेते तयार नसतात. कारण Âयांना
úािमण भागात काम करणे आवडत नाही िकंवा Öथािनक पयाªवरणाशी ते जुळवून घेत
नाहीत. िकंवा Âयांना Öथािनक भाषा येत नसते. Âयामुळे úािमण भागात िवøेते काम
करÁयास नाखूष असतात. Âयामुळे उÂपादकांना úािमण भागात िवøì ÓयवÖथापनात अनेक
अडचणी येतात.
ड) िवøìय वृĦी व सं²ापनातील अडचणी (Difficulties in sales gr owth and
communication ):
úािमण úाहक वगª मोठया ÿमाणावर अिशि±त आहे. सा±रतेचे ÿमाण कमी आहे. úािमण
भागात िविवध ÿचिलत Öथािनक भाषा आहे. तसेच शै±िणक सामािजक िवकास झालेला
नाहीत Âयामुळे िवøयवृĦी व सं²ापनात अडचणी येतात. अिलकडे मोबाईल - इंटरनेट
सुिवधा उपलÊध होत असली तरी इंúजी भाषा ही एक मोठी अडचण आहेत. तसेच काही
वÖतू बाबत परंपरागत ŀĶीकोन व वापर होत असÐयाने úािमण úाहक निवन बांधणी
वÖतूचा वापर करीत नाही. उदा. िसलबंद खाÁया¸या वÖतू, केसांना लावÁयाचे तेल, साबण
इ.
िवøयवृĦीसाठी जािहरात माÅयमांची कमतरता भासते. वतªमान पýे व मॅगेिझंन, मािसके
úािमण भागात पोहचत नाहीत. Âयामुळे निवन वÖतू व सेवांची िवøì होत नाहीत.
वरील अडचणी िशवाय úामीन भागातील Ł ढी, व पंरपरा, धमª, जात, नैसिगªक आप°ी,
úाहकांचे उÂपÆन, राहणीमान, िवचार®ेणी, बदलती जीवनशैली, खरेदीचे अÐप ÿमाण इ.
अनेक कारणांनी úािमण भागात िवपणन िवÖतारामÅये अडचणी येतात. Âयामुळे भारतात
úािमण भागात मोठया ÿमाणावर úाहकवगª िवखुरलेला असला तरी िवपणंनामÅये वाढ व
िवÖतार होÁयात अडचणी येत आहेत.
३.४.3 úािमण बाजारपेठेत िवपणन संशोधनाचे महßव (Importance of Marketing
Research in Rural Marketing):
भारतीय िवपणन यंýणेतील एक महßवाचे अंग Ìहणजे úािमण बाजारपेठा होय. भारतीय
अथªÓयवÖथा ही úािमण कृषी ±ेýावर आधाåरत आहे. परंतू या बाजारपेठेचा िवकास व
िवÖतार झालेला नाहीत. मागील तीन ते पाच दशकातील घडामोडीवŁन úािमण िवपणनाचा
िवकास होताना िदसून येतो. कारण भारतीय úािमण बाजारपेठा मोठी असून Âयात अनेक
संधी व आÓहाने आहेत. ते पुढील मुĥयावŁन ÖपĶ करता येईल.
munotes.in

Page 89

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
89 १) ८०% खेडयाची लोकसं´या २००० पे±ा कमी आहे.
२) úािमण भागात ८३ % लोक राहतात. Âयांची मागणी शहरी मागणी¸या तीन पट आहे.
३) úािमण जनतेचे उÂपÆन अिÖथर आहे. Âयात ÿामु´याने हवामान, शासकìय मदत ,
अनुदाने, िकंवा सवलती या मुळे िवपणन ±ेýावर पåरणाम होतो.
४) úािमण भागातील úाहपयोगी वÖतूची मागणी ₹ ४५००० कोटी आहेत.
५) जवळपास पाच लाख खेडी टेलीफोन सेवेने जोडलेली आहेत.
६) úािमण भागात सुमारे ८० कोटी मोबाईल फोन आहेत.
वरील उदाहरणावŁन भारतीय úािमण िवपणनाची मोठया ÿमाणावर ÿगती हो ताना िदसून
येते. úामीण भागातील पंरपरागत वÖतू¸या मागणी मÅये अमुलाú बदल झालेला िदसून येतो.
यावŁन úािमण िवपणनात िवपणन संशोधनाचे महßव पुढील ÿमाणे ÖपĶ करता येईल.
१) मािहती व समÖयाचा Öफोट (Explore problems & Prospects):
िवपणन संशोधनाĬारे úािमण भागातील समÖया व मािहतेचे संकलन करता येईल. वÖतूचा
दजाª, गुणव°ा, सं´या, िकंमत, बांधणी इ. बाबत िवपणन संशोधनाĬारे समÖया जाणून घेता
येतील व Âयाबाबत अËयास करता येईल. तसेच िवपणन संशोधनाĬारे िवतरण, वृĦी,
तंý²ान इ. बाबत मािहती गोळा करता येईल. úामीण भागातील लोकांचे उÂपÆन,
राहणीमानात वाढ झाÐयामुळे िवपणनावर काय पåरणाम होईल? यांचा अËयास िवपणन
संशोधनाĬारे करता येईल, थोड³यात िवपणन संशोधनाĬारे úािमण बाजापेठेचा पĦतिशर व
शाľीय अËयास करता येईल.
२) वÖतू ±ेý (Produc t area):
एकच समान वÖतू शहरी व úािमण बाजारपेठेमÅये चालते काय? यांचा अËयास करता येतो.
यांचे उ°र “हो” असून वÖतू¸या ÿकारावर दजाª, बाधणी , िकंमत इ. घटकावर अवलंबून
आहेत. Âयाकरीता िवपणन संशोधन मदत करते. तर काही वÖतूची मागणी फĉ úािमण
भागातच असते. उदा. रासायिनक खते. बी. िबयाणे, इ. तर úािमण úाहकांची आवड,
िनवड, रंगसंगती, वैिशĶये इ िभÆन िभÆन असतात. Âयामुळे िवपणन संशोधनाĬारे िह
मािहती गोळा करता येईल. उदा. लहान लहान पॅिकंगवÖतू, वÖतूचा दजाª, अÐप िकंमत,
बोधिचÆह इ. बाबत संशोधनास वाव आहेत.
३) भौितक िवतरण ±ेý (Physical Distribution area) :
िवपणन संशोधनाĬारे úािमण भागातील वÖतू िवतरण साखळीतील समÖया सोडिवता
येतात. Âयाकरीता िविवध वाहतूक सुिवधाचे एकिýकरण करणे, कंपनी माफªत वÖतूचे
िवतरणासाठी Öवंतý वाहतूक ÓयवÖथ िनमाªण करणे, Ìहणजे कंपनीĬारे वÖतू
पुरवठयाकरीता Óहॅन खेडेगावात पाठिवणे, जे छोटे घाऊक Óयापारी आहे. Âयांची मदत घेवून
वÖतूचा िनयिमत पुरवठा करणे, Âयाकरीता गोदामांची व वाहतूक साधनाची उपलÊधता
करणे, इ. ±ेýामÅये संशोधन करता येईल. तसेच िविवध कंपÆया एकý येऊन Âयांचा माल munotes.in

Page 90

िवपणन संशोधन - II
90 एकाच Óहॅनमधून úािमण भागात पोहचिवता येईल. Âयामुळे खचाªत बचत होईल आिण योµय
वेळेवर पुरेशा ÿमाणावर मालाचा पुरवठा होईल याबाबत संशोधन करता येते.
४) िवतरण ÓयवÖथापन ±ेý (Channel management Area):
िवपणन संशोधनाĬारे योµय िवतरण साखळी शोधता येईल. úािमण भागातील वÖतूची
मागणी पुरवठा, िकंमत दजाª, इ. चा िवचार कŁन योµय िवतरण साखळीची िनवड
करणेसाठी िवपणन संशोधन मदत करेल. तसेच मÅयÖथाची सं´या, Âयांचे किमशन, वÖतू
पुरवÁयासाठी लागणारा वेळ इ. घटकांचा िवचार संशोधनाĬारे केला जाईल. अिलकडे
úािमण भागात Öवत: उÂपादक व शासन अनेक वÖतूचा पुरवठा / िवøì करणे साठी
िकरकोळ Óयापारी वगाªस ÿोÂसाहन देत असतात. तसेच लहान लहान दुकाने सुŁ
करÁयासाठी सवाªतोपरी मदत करतात. Âयांना ÿिश±ण देणे, कजª उपलÊध कŁन देणे,
जागा व इतर सुखसोई उपलÊध कŁन देतात. इ. या ±ेýामÅये िवपणन संशोधनास वाव
आहेत.
५) िवøìवृĦी ±ेý (Sales Promotion area):
अितशय पĦतशीर व शाľीय िवपणन संशोधनाĬारे ÿÂय± िकंवा अÿÂय±पणे िवøì
वाढीकरीताचे तंýे शोधता येतात. जसे Óय³ तीगत िवøì, जािहरात तसेच Öथािनक भाषा ,
बोलीभाषा िवøेतांना िशकवता येते. Öथािनक चालीरीतीनुसार िवøì करÁयासाठी Âयांना
ÿिश±ण देणे, úािमण िवøेतांना अिभÿेरेत करणे, Âयाकरीता आिथªक, आिथªके°र ÿलोभने
देणे, इ. मागाªनी úािमण भागातील िवøìचे ±ेý िवÖतारीत करता येते. Âयाकरीता िवपणन
संशोधन मदत करीत असते.
६) माÅयम ±ेý (Media Mix):
úािमण भागातील लोकांपय«त जािहरातीĬारे पोहचÁयासाठी िविवध माÅयमाचा उपयोग होत
असतो. िह माÅयमे िनवडÁयाचे कायª िवपणन संशोधन करीत असते. उदा. बाजारपेठेमÅये
मोठे हŌÐडéग लावणे, जýा, मेळावे, लॉटरी िटकìटे, बसची िटकìटे, संगीताĬारे, िचýपटाĬारे
जािहरात करणे, िवपणन संशोधनाĬारे अशा माÅयमांची िनवड करता येते. úािमण बाजारात
कोणकोणÂया माÅयमादारे जाता येईल व úाहकांना आकिषªत करता येईल हे िवपणन
संशोधनाĬारे ठरिवता येते.
७) बाजारपेठ ±ेý (Marketing Area) :
भारतीय úािमण बाजारपेठा Ļा िवखुरलेÐया व असंघटीत आहेत. Âयामुळे दोन बाजारातील
साÌय व संघटीतपणा शोधणे अितशय कठीण आहेत. िवपणन संशोधनाĬारे आपणास
úािमण िवपणनाचे िविवध मुĥा¸या आधारे िवखंडन / ÿभागीकरण करता येते. तसेच
िनयोजन, डावपेच ठरिवणेसाठी िवपणन संशोधन मदत करीत असते. úािमण ÿभागीकरण
ÿामु´याने हवामान, ओलीता खालील ±ेý, शेतमालाची उÂपादकता, शेतकöयाची
कायª±मता, इ. गोĶी िवचारात घेऊन ÿभागीकरणासाठी संशोधन मदत करीत असते. munotes.in

Page 91

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
91 योµय वÖतूसाठी योµय ÿभागीकरण केÐयास úामीण भागात िवøयवृĦी होते. तसे िकरकोळ
दुकानदांराना डावपेच आखता येतात. Ìहणून िवपणन संशोधन úािमण बाजारपेठेमÅये
महßवाचे कायª करीत असते.
३.४.४ úािमण बाजारपेठेमÅये िवपणन संशोधनाचे महßव (Importance of
Marketing Research in Rural Market):
१) úािमण úाहकांची गरज ओळखणे
२) बाजारातील संधी शोधणे
३) बाजारातील अंदाज पýक तयार करणे.
४) Öपध¥मÅये िटकून राहणेसाठी डावपेच आखणे.
५) योµय ÿभागीकरण कŁन úाहकांपय«त पोहचणे.
६) ई- माक¥टéगĬारे वÖतू व सेवाचा पुरवठा करणे.
७) िवपणनातील उपलÊध साधन सामुúीचा पयाªĮ वापर करणे
८) िविवध आकषªक योजना आखणे व úाहकांना देणे
९) निवन वÖतू व सेवाबाबत तंý²ान पुरिवणे व Âयांचे ÿाÂयाि±के कŁन दाखिवणे.
१०) úाहकांना कजª, व सुलभ हĮा योजना उपÐबध कŁन देणे इ. िविवध गोĶीसाठी
िवपणन संशोधन úािमण भागात फारच महßवाचे काय¥ करीत आहेत.
३.४.५ भारतीय úािमण िवपणन िवकासासाठी उपाययोजना (Remed ies for
Development of Rural Markets):
आज भारतीय úािमण िवपणन ÿिøया ही सुसंघटीत व एकसंघ नाहीत. ती िवखुरलेÐया
ÖवŁपात असÐयाने बöयाच अडचणी उÂपादक व िकरकोळ Óयापाöयासमोर असÐयाने
úािमण िवपणनात अडथळे िनमाªण होतात. परंतू सवाªनी एकý येवून िवपणन संशोधनाĬारे
या अडचणीवर उपयायोजना शोधÐयातर भारतीय úािमण िवपणन ±ेýाचा िवकास, िवÖतार
होऊन úािमण भागाचा कायापालट होऊ शकतो.
खालील ÿकार¸या िविवध उपाययोजना úािमण िवपण ना¸या िवकासासाठी सुचिवता
येतील.
१) पायाभूत सोयीची उपलÊधता (Availability of inf rastructure) :
भारतीय úािमण िवपणना¸या ÿिøयेतील ÿमुख अडथळा हा पायाभूत सोयीचा आहे.
चांगÐया ÿकारची बारामाही वाहतूक ÓयवÖथा, रÖते, रेÐवे, जलमागª, साठवणूक
गृहे,िशतगृहे, बँका,सं²ापना¸या सोयी उपलÊध झाÐयास úािमण िवपणन सुखकर होईल. munotes.in

Page 92

िवपणन संशोधन - II
92 पायाभूत सोयीमुळे िवपणन सुलभ जलद, कमी खचाªत व वेळेवर होईल आिण Âयामुळे
भारतीय úािमण बाजारपेठेचा िवकास व िवÖतार होऊ शकतो.
२) उÂपादन संशोधनात बदल (Change in product Research) :
िवपणन ÿिøयेत úाहकां¸या आवडी - िनवडी, गरजेनुसार आिण अिभŁचीनुसार वÖतूमÅये
बदल करणे Ìहणजे उÂपादन संशोधन होय. úामीण úाहकां¸या वैिशĶयानुसार वÖतूमÅये,
िकंमत, वेķन, बांधणी, वजन, माप, जािहरात, इ. मÅयेसुĦा बदल करणे आवÔयक ठरते.
उīोजकांनी úािमण ±ेýातील úाहकां¸या गरजेनुसार, अपे±ेÿमाणे व आवडी िनवडी नुसार,
िकंमत वेķण, बांधणी, मुंþाकन, बोधिचÆह यात आवÔयकते बĥल करावेत.
उदा. मोठया वजना¸या पॅिकंग वÖतूपे±ा लहान वजना¸या वÖतूची बांधणी करणे, लहान
लहान वÖतूची िनिमªती करणे, úाहकांना उ¸चारता येतील असे āँडस (मुþांकन) नाव
ठेवणे.इ. यामुळे úािमण úाहका¸या चांगला ÿितसाद िमळेल.
३) úािमण िवपणन संशोधन (Rural Marketing Research) :
िवपणन संशोधनाĬारे िवपणनातील िविवध समÖया, ýुटी, संधी अचूकपणे शोधून काढता
येतात. úािमण बाजारपेठेमÅये निवन उÂपादने आणतांना ÿथम वÖतूची िवपणन चाचणी घेणे
आवÔयक आहेत. Âयामुळे úाहकांची पसंती समजले. उÂपादकांना आवÔयक ती मािहती
उपलÊध होते. थोड³यात úािमण भागाचा िवकास करणे साठी सतत िवपणन संशोधन करणे
आवÔयक आहेत. Âयामुळे úािमण िवपणन धोरण, योजना, डावपेच आिण उÂपादनातील
बदल करणे श³ य होईल.
४) िवपणन तंýे व िम®चा उपयोग (Use of Marketing Techniques and Mix) :
úािमण भागात वÖतू िवकतांना उÂपादकांनी िवपणन िम®े व िविवध आधुिनक िवपणन
तंýाचा वापर करावा. उदा. िवपणन िवभागीकरण, जािहरात तंý, ÿÂय± िवतरण ÿणाली , ई-
माक¥िटंग ÿणाली, िविवध माÅयमे इ.चा उपयोग कŁन úािमण भागातील úाहकापय«त
आपÐया वÖतू नेता येतील. Âयांची पåरणामकारक जािहरात, िवøì करता येईल. úािमण
उपभोĉां¸या मागणीÿमाणे पुरवठा करणे श³ य होईल. úाहकाचे समाधान करणे णे श³ य
होईल.
५) िश±ण व ÿिश±णा¸या सोयी (Education & Traini ng Facilities) :
úामीण भागात मोठया ÿमाणावर असा±रता असÐयाने िवपणन ±ेýावर Âयाचा पåरणाम
होतो. úाहाकांना निवन वÖतू, तंý²ान अवगत नसÐयाने निवन वÖतूंना मागणी नसते.
Ìहणून ÿथम úािमण भागात िश±णाचा ÿसार Óहावा.
तसेच िकरकोळ Óयापारी, úाहक, उपभोĉे यांना सतत ÿिश±ण īावे Âयामुळे निवन निवन
वÖतू व सेवाचा वापर úािमण भागात वाढेल पयाªयाने भारतीय úािमण िवपणनाचा िवकास व
िवÖतार होÁयास हातभार लागेल.
munotes.in

Page 93

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
93 वरील उपाय - योजने िशवाय ( Other Remedies) :
१) úाहकांना िविवध आकषªक योजना देणे.
२) उ¸च दजाª¸या वÖतू व सेवा देणे.
३) úाहकांना उधारीची सवलत देणे, हĮा पĦतीने िवøì करणे.
४) कंपनी¸या गाडयामधून लहान लहान खेडयागावात वÖतूची िवøì करणे.
५) निवन तंý²ानबाबत ÿाÂयि±के दाखिवणे. इ.
बदलÂया जागतीकìकरणा¸या पåरिÖथतीत भारतीय úािमण िवपणनाचे भिवतÓय अितशय
उººवल आहे. िविवध संधी उपलÊध आहेत. úािमण úाहकां¸या øयश³ तीची पåरपुतê
केÐयास भारतीय úािमण िवपणन मोठया ÿमाणावर िवकिसत होईल यात शंका नाहीत.
३.५ भारतीय úामीण िवपणन संशोधनाकåरता तÃयांचे ąोत (SOURCES OF DATA AND INFORMATION FOR RURAL
MARKETING RESEARCH) úामीण िवपणन संशोधनाला लागणाöया तÃयांचे ąोत खालील ÿमाणे सांगता येतील.
१. ÿाथिमक सामúी (Primary Data Collection Tools) :
१) सखोल मुलाखत- Interview
२) क¤िþत गटचचाª-Focused group discussion
३) सामािजक संशोधन- Social research
४) ÿijावली- Questionnaire
५) नमुना सामúी- Sample material
२. दुÍयम सामúी ( Secondary Data Collection tools) :
१) भारतीय जनगणना अहवाल -Census of Report
२) úामपंचायात कडील अहवाल- Report from Gram Panchayat
३) Öथािनक Öवराºय संÖथेतील अहवाल- Repo rt from Local self government
तÃय संकलनाचे ढोबळमानाने दोन ÿकार úामीण िवपणन संशोधनात देखील िदसून येतात.
(०१) ÿाथिमक सामúी (०२) दुÍयम सामúी

munotes.in

Page 94

िवपणन संशोधन - II
94 (अ) ÿाथिमक सामúीचे ąोत (Primary tools) :
ÿाथिमक सामúी Ìहणजे समÖये¸या अनुरोधाने संशोधकास हवी असलेली मािहती Öवतः
िमळवणे. संशोधक ही मािहती वेगवेगÑया ®ोताĬारे िमळवीत असतो. सामाÆयपणे úामीण
िवपणना कåरता संशोधनाची तÃये िकंवा मािहती ही úामीण भागातील लोकांकडून गोळा
केली जातात. यासंबंधीत घटकांची एकłप होऊन चचाª, मुलाखती, ÿijावली, िनरी±ण
इÂयादी माÅयमातून गोळा केली जातात. खालील महßवा¸या पĦतीĬारे ही तÃये संकिलत
केली जातात.
१) सखोल मुलाखत (Interview ):
या पĦतीत ÿijावली ढोबळमानाने तयार केली जाते, आिण úामीण भागातील úाहकां¸या
सिवÖतर åरÂया मुलाखती घेतÐया जातात. काही वेळा ही मुलाखत Ìहणजे दोन Óयĉìतील
सहज संभाषण असते. या मुलाखतीĬारे संशोधकांना आपÐया úाहकांचे Öवभाव,
आवडीिनवडी, खरेदी करÁयाचा कल, अलीकडील फॅशन व Âयावरील Âयांचे अिभÿाय,
वैचाåरक पातळी अशी सिवÖतर मािहती गोळा करता येते. यािशवाय úाहकां¸या अंतमªनाचा
भाव घेऊन मािहती गोळा केली जाते.
२) क¤िþत गटचचाª (Focused group discussion ):
या तÃय संकलन पĦतीत मुलाखत घेणारी Óयĉì अनेक ÿकारचे ÿij एकाच वेळेस
úाहकां¸या समूहासमोर ठेवतात. सवª ÿijांवर एकाच वेळी मािहती गोळा केली जाते. अशा
मुलाखती Ĭारे úाहकांची मते, ÿितिøया, अिभÿाय, यांची काळजीपूवªक नŌद केली जाते.
Âयामुळे एकाच वेळेस अनेकांची मुलाखत होत असÐयाने वेळेची बचत होते.
३) सामािजक संशोधन (Social Research ):
सहभागीÂवाचे úामीण मूÐयमापन हे एक यशÖवी सामािजक संशोधनाचे तंý असून या
तंýाĬारे úामीण úाहकांचे वतªन Âयां¸या भावना, आवडीिनवडी, वैचाåरक पातळी, अिभÿाय,
²ान, मािहती, अशी िविवध ÿकारची मािहती एकाच वेळी गोळा करता येते. अलीकड¸या
कालखंडात इले³ůॉिनक माÅयमांचा वापर कłन िचýिफतीĬारे लोकांना सहभागी कłन
घेतले जाते. Âयातून चांगला ÿितसाद िमळतो. आिण अिधकतम मािहती गोळा करता येते.
४) ÿijावली (Questionnaire ):
ÿijावली हे सुĦा úामीण संशोधनाकåरता एक ÿभावी साधन आहेत. अलीकडील
कालखंडात úामीण भागात िश±णाचा ÿसार झाÐयामुळे ÿijावली भłन देÁयाकडे úामीण
úाहकांचा कल वाढत आहे. Âयामुळे úामीण िवपणन संशोधनाची तÃयेव मािहती सहज गोळा
करता येते.
५) नमुना सामúी (Sample material ):
संपूणª úामीण भागातील úाहक वगा«चा अËयास न करता समúातील िविशĶ नमुना िनवडून
ÿितिनिधÂव ÖवłपामÅये ÿाथिमक सामúी गोळा करता येते. munotes.in

Page 95

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
95 अ) दुÍयम सामúी (Secondary Data Collection tools) :
तÃय सामुúीचा दुसरा ÿकार Ìहणजे इतरांनी जमा केलेÐया मािहतीवłन आपÐयाला हवी
असलेली मािहती गोळा करणे होय यालाच दुÍयम सामúी िकंवा ÿकािशत सामुúी असेही
Ìहणतात. úामीण िवपणन संशोधनात ÿाथिमक सामúी एवढीच दुÍयम सामúीला महßव
असते. दुÍयम सामúी ही िविवध ÿकारची िविवध संÖथांनी अनेक वेळा ÿिसĦ केलेली
मािहती असते. अनेक सामािजक संÖथा, Öथािनक Öवराºय संÖथा िनरिनराÑया
कारणांसाठी úामीण बाजारपेठेची मािहती, आकडेवारी सतत ÿिसĦ करीत असतात. ही
सामúी िमळÁयाचे पुढील मागª आहेत.
१) भारतीय जनगणना अहवाल (Census of Report )
२) úामपंचायत कायाªलयातील अहवाल (Report from Gram Panchayat )
३) शासकìय िनमशासकìय कायाªलयाकडून ÿिसĦ झालेली मािहती (Report from
Local self government )
४) िविवध खाजगी जािहरात संÖथा
५) िवīापीठे व शै±िणक संशोधन कायाªलयाकडून ÿिसĦ झालेले िविवध अहवाल
अशा पĦतीने िविवध संÖथा, क¤þ सरकार, राºय सरकार, महानगरपािलका, शाळा,
महािवīालय, जागित क संÖथा या úामीण िवपणन संशोधनात उपयोगी ठरणारी मािहती
सतत ÿिसĦ करीत असतात. ही सामúी अितशय अÐप वेळेमÅये आिण खचाªत गोळा
करता येते. परंतु या मािहतीची िवĵसनीयता तपासून घेणे व उिचत आिण वÖतुिनķ मािहती
संशोधनाकåरता घेÁयाची जबाबदारी संशोधकाची असते.
३.५.१ úामीण िवपणन संशोधनाची तंýे (Techniques of Rural Marketi ng
Research):
úामीण िवपणन संशोधनाकåरता िविवध संशोधन संÖथांनी व जािहरात संÖथांनी िनरिनराळी
तंýे िवकिसत केलेली आहेत या तंýांचा उपयोग कłन úामीण बाजारपेठेचे संशोधन केले
जाते. तसेच या संशोधनाचे व गोळा केलेÐया आकडेवारीचे सहज िवĴेषण करता येते.
पुढील तंýे úामीण िवपणन संशोधनामÅये वापरली जातात.
१. सेमीओटीक िवĴेषण तंýे (Semiotics Analysis) :
या तंýांचा िवकास ए.सी. नीलसेन या जागितक Öतरावरील जािहरात संÖथेने केलेला असून
िविवध खुणा व आकृÂया आकारां¸या साĻाने úाहक वतªनाचा अËयास केला जातो. या
तंýांचा उपयोग जािहरात संÖथांकडून योµय ती रंगसंगती, आकार, खुणा, िचý
वापरÁयासाठी होतो व Âयातून नािवÆयता िनमाªण केली जाते.

munotes.in

Page 96

िवपणन संशोधन - II
96 २. úाहक भावनांक तंýे( Customers EQ) :
úामीण संशोधनाचे हे तंý देखील ए.सी. िनलसन या संÖथेने िवकिसत केलेÐया असून या
तंýाĬारे úाहकांचे समाधान, आवडिनवड, एखाīा वÖतूिवषयी Âयांचे मत, अंदाज,
समाधानाचे मोजमाप केले जाते. Âयातून िविवध तÃय गोळा केली जातात.
३. ॲडÓहाÆस ůेिकंग कायªøम (Advance Trac king Programme) :
या तंýांचा िवकास आय एम आर बी ( भारतीय बाजारपेठ संशोधन बुरो) या संÖथेने केलेला
आहे. या पĦतीĬारे जवळपास १००० वÖतूं¸या बाबतीत āांड इि³वटी व Âयांचे मूÐय
मोजले जाते. हे कायª सातÂयाने केले जाते.
४. úाहक ओळख (Consumer ID) :
या पĦतीमÅये úाहक एखाīा उÂपादना¸या āांड बĥल कसा ÿितसाद देतात हे पािहले
जाते. तसेच úाहकां¸या िविवध āांड¸या बाबतीत काय ÿितिøया आहेत Âयांचाही अËयास
केला जातो.
५. संगणकìय सॉÉटवेअर (Computer Software’s) :
सॉÉटवेअर úामीण िवपणन सशोधना कåरता िविवध सॉÉटवेअरचा सुĦा उपयोग केला
जातो. यामÅये िलनो वो कंपास, मॅिपंग या तंýाचा वापर केला जातो.
थोड³यात úामीण िवपणन संशोधनाची सवª तंýे ही वेगळी व गुंतागुंतीची आहेत परंतु ही
तंýेच वापłन úामीण संशोधन करावे लागते. तÃयांचे ąोत व संशोधनाची साधने Sources of data and Research Tools तÃये गोळा करÁयाची साधने Data collection Tools तÃये संघटनाची साधने Data Organisation Tools िवĴेषण व िनवाªचनाची साधने Analysis & interpretation Tools  आदेश फॉमª –  Order Form  तÃय संÖकरण Editing  एस.पी.एस.एस.  SPSS  ÿijावली- Questionnaire  संकेतीकरण Coding  आर मुलभू°  R foundation  तपासणी यादी -Check list  वगêकरण Classification  मायøोसॉÉट ए³सेल  Microsoft excel  Öकोर काडª-  Score Card  सारणीकरण Tabulation  िहÖटोúाम  Histogram  वेळापýक –  Schedule  गिणतीय आिण सांि´यकì साधने  Mathematical & munotes.in

Page 97

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
97 Statistical tools.  मानांकन ®ेणी -Rating Scale  वृ°ी Öकेल –  Attitude scale  मत सव¥±ण –  Opinion polls  मानसशाľीय चाचÁया-  Psychological tests
३.६ úामीण िवपणन संशोधनातील “करावयाचे व न करावयाचे घटक” (“DO’S AND DON’TS ” IN RURAL MARKETING RESEARCH) úामीण िवपणन संशोधन हे एक महßवाचे तंý असून Âयाचा उपयोग उīोग संÖथे¸या
िनयोजनाकåरता काळजीपूवªक करणे आवÔयक असते. úामीण िवपणन संशोधनामÅये काय
करावयाचे व काय करावयाचे नाहीत अशा सूचना ल±ात घेणे संशोधकाला आवÔयक आहे.
Âया सूचना पुढीलÿमाणे सांगता येतील.
(अ) करावयाचे घटक (Do’s in Rural Marketing Research):
१) úामीण िवपणन संशोधनाचे Åयेय िकंवा उिĥĶ िनिIJत करावे.
२) िवपणन संशोधनाचे अंदाजपýक तयार करावेत कोणÂया ÿकारचे संशोधन करावयाचे
आहेत ते ÿथम ठरवावेत.
३) संशोधकांनी साधे िसÌपल रहावे.
४) Öथािनक रिहवाशी ची ओळख कłन ¶यावी Öथािनक माणसांची व सामािजक
कायªकÂया«ची मदत ¶यावी.
५) खेडे गावातील úाहकांसोबत अिधकतम वेळ संशोधनाकåरता īावा.
६) úामीण भागात जाताना आवÔयक ते अÆन पाणी औषधे सोबत Æयावी.
७) भावनाÂमक नाजूक व Óयिĉगत ÿij काळजीपूवªक हाताळावेत.
८) Öथािनक, धािमªक, पारंपाåरक ®Ħेला तळा जाणार नाहीत िकंवा ध³का पोहोचणार
नाहीत अशा पĦतीचे वतªन असावेत.
munotes.in

Page 98

िवपणन संशोधन - II
98 (ब) न करावयाचे घटक (Do not’s in Rural marketing Research) :
१) ÖपĶ उिĥĶ िशवाय िवपण ना संशोधन ÿकÐप हाती घेऊ नये.
२) िवपणन संशोधन करताना गुंतवणुकìवरील परताÓयाकडे दुलª± कł नये.
३) िवपणन संशोधनाकåरता खूप खचª येत असÐयास एकाच संÖथेने संशोधन कł नयेत.
४) श³यतोवर Óयिĉगत बोलÁयावर भर न देता गटामधून चच¥Ĭारे लोकांशी बोलावेत.
५) संशोधनाकåरता मिहला वगाªशी संवाद स°ांना एकट्याने जाऊ नये सोबत ितचे पती,
पालक असावेत.
थोड³यात úामीण िवपणन संशोधनामÅये संशोधनाची बरीच तÃय पाळावी पाळावी
लागतात. कारण खेड्यात राहणाöया úाहकांमधून संशोधकास संशोधना¸या ÿijांची उ°रे
देÁयास कोणीही लवकर तयार होत नाहीत Âयाकåरता संशोधनाचे उĥेश व फायदे ÿथम
ÖपĶ कłन सांगावे लागतात. Âयानंतर Âयांचे सहकायª िमळते. संशोधन करताना úामीण
भागातील सामािजक कायªकत¥ तेथील Öथािनक भाषा जाणणारा Óयĉìची िनवड करावीत
Âयां¸यामाफªत लोकांशी जवळीक साधÐयाने अिधक महßवपूणª मािहती व तÃय िमळतात.
Âयांचा उपयोग संशोधनाकåरता करता येतो. Ìहणून úामीण संशोधन करताना फार काळजी
¶यावी लागते.
३.७ जागितक िवपणन संशोधन- (GLOBAL MARKETING RESEARCH) जागितक िवपणन Ìहणजे िवपणनांची तßवे जागितक Óयवसायासाठी वापरणे होय.
थोड³यात िवप णनाची तंýे - िनयम देशाबाहेरील Óयवसायासाठी उīŌगसंÖथा जेÓहा
उपयोगात आणते Âयास जागितक िवपणन असे Ìहणता येते. थोड³यात देशाबाहेरील
लोकांना - कंपÆयांना वÖतू - सेवाचे आयात-िनयाªत Óयापार करणे Ìहणजे जागितक िवपणन
होय.
जागितक िवपणन हे दोन िकंवा अिधक देशामÅये चालणारा Óयापार असÐयाने बö याच
समÖया - अडचणी िनमाªण होतात. ÿÂयेक देशाचे कायदे - िनयम वेगवेगळे असतात.
Âयामुळे उभय देशांनी अशा Óयापार Óयवहारांना माÆयता देणे ÿथम आवÔयक असते. ÿÂयेक
देशाची आिथªक िÖथती राजकìय मतÿणाली Óयापार िवषयक कायदे, िनयम, अटी, बंधने,
िनंयýणे, िभÆन िभÆन भाषा - संÖकृती असÐयाने असं´य समÖया िनमाªण होतात. Âया
सोडिवÁयासाठी िकंवा उभय देशातील वरील घटकांचा अËयास करÁयासाठी जागितक
िवपणन संशोधन करणे आवÔयक असते.
अिलकडे तर सवªच देश एकमेकांवर अवलंबून असतात. यंýसामुúी, तंý²ान,क¸चामाल,
मनुÕयबळ, ड् चे सतत आयात - िनयाªत करावी वी लागते. थोड³यात ³यात देशाचा आिथªक munotes.in

Page 99

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
99 िवकास, औīŌिगक िवकास , लोकांचे राहणीमान उंचावÁयासाठी जागितक िवपणन करणे
आवÔयक ठरते. Âयासाठी जागितक िवपणन संशोधनाची गरज भासते.
जागितक िवपणन संशोधन ही िवपणन संशोधनाची एक शाखा आहे. जागितक िवपणन
संशोधन हे खूपच संवेदनिशल व िजकरीचे काम आहे. Âयातच जागितक ÖपधाªसुĦा ितĄ
ÖवŁपाची असून राजकìय संबंधावर अिधक अवलंबून असणारे हे संशोधन आहे. जागितक
िवपणन संशोधनात िविवध देशातील बाजारपेठा, úाहक, खरेदीदार मÅयÖथ इ. शोधावे
लागतात. ÿÂयेक देशाची आिथªक, Óयापारी, राजकìय, सांÖकृितक िवषयक धोरणे, िवचार व
राजकìय िनबªधने यांचा िवचार कŁन जागितक िवपणन संशोधनाची धोरणे ठरवावी
लागतात. Âयासाठी िवपणन संशोधनाची मदत होत असते. िविवध देशातील úाहकां¸या
आवडी - िनवडी, अपे±ा, गरजा इ. अËयास करणेसाठी असे संशोधन उपयु³ त ठरते.
थोड³यात जागितक िवपणन संशोधन हे देशांतगªत संशोधनापे±ा अिधक Óयापक,
ÖपधाªÂमक, संवदेनशील व ि³लĶ असÐयाने असे संशोधनाचे कायª न³कìच ÖवŁपाचे
असते. ÿÂयेक देशातील लोकसं´येचा अËयास, Óयापार ÿणाली, कायदे, िनयम, संÖकृती,
सामािजक पयाªवरण, Öपधाª इ. बाबत सतत अËयास / सशोधन करावे लागते.
Óया´या (Definition):
“जागितक िवपणन Ìहणजे Óयावसाया¸या माÅयमातून वÖतू व सेवाचा ÿवाह एकापे±ा
अिधक देशातील úाहकांकडे वळिवणे होय” हेस - ईटेओरा.
(The performance of business activities that direct the flow of good s and
services to consumers or user in more than one nation)
“Óयवसायाची कायाªÂमक आखणी अशी करणे कì, योजना, िकंमत, अिभÿेरणा व ÿÂय±
ÿवाह, दारे वÖतू व सेवा Ļा úाहकापय«त जातील िकंवा एकापे±ा अिधक देशातून नफा
िमळिवÁयासाठी Âयाचा उपयोग करता येईल Âयास जागितक िवपणन असे Ìहणतात”
िफलीप. आर. काटेओरा व इतर
“िवपणनासंबंधी िनणªय घेणेसाठी िवपणन संशोधन एकाच वेळी िकंवा समातंर पĦतीने
अनेक देशातून करणे Ìहणजे जागितक िवपणन संशोधन होय”. एल .एस. वाÐस्
वरील Óया´येवŁन असे Ìहणता येते कì, िवपणनाबाबत ºया जागितक Öथरावरील िविवध
समÖया असतात Âया सोडिवÁयासाठी िविवध देशातून एकाच वेळी िकंवा समांतर पणे
केलेले ÿयÂन Ìहणजे जागितक िवपणन संशोधन होय.


munotes.in

Page 100

िवपणन संशोधन - II
100 ३.७.१ जागितक िवपणन संशोधनाचे घटक (feature of global marketing
research):

१) ÿÂयेक देशाचा आिथªक व सामािजक िवकास वेगळा असतो.
२) ÿÂयेक देशांची िभÆन िभÆन िवपणन ÿणाली असते.
३) ÿÂयेक देशांची - Öथािनक ÿदेशांची भाषा िभÆन िभÆन असते.
४) जागितकìकरणामुळे Óयापार Óयवसायात तीĄ Öपधाª असते.
५) ÿÂयेक देशांची इतर देशाबरोबर असणारी Óयापार पĦती वेगवेगळी आहे. Âयाचे चलन
व बाजार मुÐय वेगवेगळे असते.
३.७.२ जागितक िवपणनाची वैिशĶे (Feature of Global Marketing):
१) ÿिøया (Process):
जागितक िवपणन िह एक पĦतिशर ÿिøया आहे िक ºयाĬारे वÖतू व सेवाचे िविवध देशातून
िवतरण केले जाते. जागितक िवपणन ÓयवÖथापकास िवपणना¸या िविवध िøया कराÓया
लागतात उदा. वÖतू संशोधन, वÖतू रचना, बोधिचÆह, बांधणी, िकंमत, आिण
िवøयवृĦीसाठी िवशेष ÿयÂन. या कåरता Âयास योµय मािहती योµय मागाªĬारे गोळा करावी
लागते, Âया िशवाय Âयास पĦतिशर जागितक िवपणन िवषयक िनणªय घेता येत नाही.
२) मोठया ÿमाणावर Óयवहार (Large Scale Operations):
Öथािनक िकंवा देशीय Óयवहार हे लहान ÿमाणावर होतात. माý जागितक Óयवहार - Óयापार
मोठया ÿमाणावर होत असतो. मोठया ÿमाणावर Óयवहार होत असÐयामुळे वाहतूक करणे
व साठवणूक सुलभ होते. Âयाचा फायदा खरेदीदार – िवøेÂयांना होतो.
३) बहòराÕůीय कंपÆयाचे वचªÖव (Domination of MNC) :
जागितक िवपणनामÅये मोठया ÿमाणावर बहòराÕůीय कंपÆयाचे वचªÖव आढळते. जागितक
Óयापार Óयवहार करÁयाचा ŀĶीकोन , ±मता, कायª±मता अशा बहòराÕůीय कंपÆया¸या munotes.in

Page 101

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
101 समुहाकडे असÐयाने जागितक Óयवहार करणे फायदेशीर ठरते. Ļा कंपÆया जागितक
ÓयवहारामÅये वचªÖव ÿÖथािपत करतात.
४) Óयापारीगट (Trade Blocks) :
जागितक Óयापार करÁयासाठी काही देश एकý येऊन Óयापारी गट िनमाªण करतात. Âया
गटातील देशांना आयात - िनयाªत ÓयवहारामÅये अनेक सवलती जाहीर करतात. Âयामुळे
ÓयापारवृĦी होÁयास चालना िमळणे. Âयामुळे परÖपरावलंबी धोरणे आखली जातात. Âयाचा
फायदा दŌÆही देशांना होत असतो.
५) परिकय चलन िनयंýण ( foreign Exchange regulation Act) :
जागितक िवपणन Óयवहारांवर Âया देशातील परकìय चलन िविनमय मंडळाची बरीच
िनयंýणे असतात. Âयामुळे ÿÂयेक देशातील सरकारची िनंयýणे, कायदे पाळावी लागतात.
Âयामुळे जागितक Óयवहार करतांना Âयांचा अËयास करावा लागतो.
६) तीन बाजूनी Öपधªक (three way Competitions) :
जागितक िवपणन करतांना िनयाªतदारास ितĄ Öपध¥ला तŌड दयावे लागते. तसेच पुढील
तीन घटकांशी Öपधाª करावी लागते.
अ) िनयाªत करणारे इतर देश
ब) आयात करणारे Öथािनक उÂपादक
क) Öपध¥क देशातील िनयाªतदार
या वŁन जागित क Óयवहार िवपणन करतांना ितÆही बाजूनी Öपधाª असते. Âयात िटकून
रहावे लागते. Âयाकåरता जागितक िवपणन संशोधन करावे लागते.
७) जागितक संघटना (Global Organizations) :
जागितक िवपणन करतांना जागितक संघटनेचे िनयम व कायदे यांचे पालन करावे लागते.
उदा. WTO, UNCTAD, MFN .
८) जागितक िवपणन संशोधन (Global Marketing Research) :
úाहक, िवøेते, व Öपधाªकाची Öथािनक मािहती असून चालत नाही तर जागितक úाहक,
Âया देशातील सांÖकृतीक, Óयवसाियक इ. मािहती गोळा करणे आवÔयक असते. ते काम
जागितक िवपणन संशोधन िवभाग पूणª करीत असतो. जागितक िवपणन संशोधनाची गरज
असते कारण Âयातील िविवधता, सामािजक, राजकìय आिथªक, सांÖकृतीक इ. Âयामुळे Âया
Âया देशातील खरेदीदारा¸या मागणीÿमाणे व आवÔयकतेÿमाणे िनयाªतदार कंपनीला आपले
डावपेच आखता येतात, धोरणे ठरिवता येतात.
munotes.in

Page 102

िवपणन संशोधन - II
102 ९) कागदपýे (Need of various Doc uments) :
जागितक िवपणन करÁयासाठी बöयाच पýकांची पूतªता करावी लागते. अनेक परवाने
िमळवावी लागतात. ही कागदपýे तयार करÁयाचे काम फारच िजकरीचे असते. उदा.
पतपý, जहाज भरणापý , िनयाªत िबजक, सागरी िवमापý , माल उÂप°ी ÿमाणपý , ही
कागदपýे गोळा करणे व Âयात सुधारणा सूचिवÁयाचे कायª जागितक िवपणन संशोधन करीत
असते.
१०) आधुिनक तंý²ानाचा उपयोग (Use of modern technology) :
आंतरराÕůीय िवपणन खूपच ÖपधाªÂमक Öवłपाचे आहे. Âयामुळे आधुिनक तंý²ानाचा
वापर कłन िवकसनशील देश िवकिसत देशाशी Öपधाª कł शकतात. िवपणन संशोधन
करताना संगणक ÿणाली व िविवध सॉÉटवेअरचा वापर कłन संशोधनाबाबत मािहती गोळा
केली जाते.
११) िवपणन संशोधनाचे महßव (Importance of Marketing Research) :
जागितक बदलÂया पåरिÖथतीनुसार जागितक िवपणन करणे आवÔयक असते. जागितक
úाहकां¸या सवयी, बदलÂया आवडीिनवडी , बदलते राजकìय संबंध, ÿÂयेक देशाची
आिथªक, Óयापार िवषयक धोरणे, आिण राजकìय िनब«ध यांचा िवचार कłन िवपणनिनती
ठरवली जाते. Âयाकåरता िवपणन संशोधनाचे आंतरराÕůीय िवपणानात असलेले महßव
अनÆय साधारण आहे.
१) िवपणन संशोधनाची एक शाखा आहे.
२) हे संशोधन बहòराÕůीय कंपÆया करीत असतात.
३) परदेशातील Óयापार Óयवहारां¸या नवनिवन संधी शोधता येतात.
४) Óयवसायाचा जागितक िवÖतार करणाöया संÖथाना असे संशोधन फायदेशीर असते.
५) Öथािनक कंपÆयाना जागितक / जागितक Óयापार करÁयासाठी असे संशोधन उपयु³ त
ठरते.
६) अिलकडे इंटरनेट सोईमुळे कोणीही अÐपखचाªत व वेळेमÅये असे संशोधन कŁ
शकतात.
७) आज इंटरनेट¸या वेबĬारे सहज ÿंचड ÿमाणावर मािहती - तÃये गोळा करणे शकय
होते.
८) जागितक बाजारात पत नावलौकìक वाढिवणेसाठी अशा संशोधनाचा उपयोग केला
जाते.
९) जागतीक Öपध¥ची िÖथती समजÐयामुळे Öथािनक ÓयवÖथापकìय वगाªची कायª±मता
वाढिवता येते. उīŌगाची उÂपादकात वाढिवता येते. munotes.in

Page 103

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
103 १०) जागितक िवपणन संशोधनामुळे वÖतू सेवा¸या दजाª, गुणव°ा यात वाढ करता येते,
गुणव°ा सुधारता येते. इ.
असे असले तरी जागितक िवपणन संशोधन करतांना अनेक अडचणी येतात. उदा. ÿÂयेक
देशातील आिथªक िवकास, सामािजक िÖथती , संÖकृती, भाषा, चलन व नैसिगªक पåरिÖथती
िभÆन िभÆन असÐयाने संशोधनात समÖया िनमाªण होतात.
३.७.३.जागितक िवपणनांचे फायदे (Benefits of Global Marketing):
१) राÕůीय उÂपÆनात वाढ होते.
२) िवशेषीकरणामुळे वÖतू¸या िकंमती कमी होतात.
३) तंý²ानामÅये वाढ व िवÖतार करता येतो.
४) देशीय लोकांचे राहणीमान उंचावते.
५) मĉेदारी नĶ करता येते.
६) देशातील संसाधन संप°ीचा पयाªĮ वापर करता येतो.
७) दोन देशातील संÖकृतीची देवाण -घेवाण करता येते.
८) िवकसीत देशातील ²ान, तंý²ान अिवकसीत देशांना देता येते.
९) जागितक िवपणनामुळे जागितक शांतता ठेवता येते.
१०) जलद औīŌिगकìकरण करणे सुलभ होते.
११) देशातील लोकांचे उÂपÆन वाढते.
१२) रोजगारां¸या नवनवीन संधी उपलÊध होतात. इ.
३.७.४.जागितक िवपणन संशोधनाची भूिमका (Role of Global Marketing
Research):
आज¸या Öपध¥¸या व िवकसीत होणाöया जागितक बाजारात िवपणन संशोधन महßवाची
भूिमका पार पडत आहे. जागितक बाजारात ÿवेश करणेसाठी निवन उīŌजकांना असे
संशोधन फारच फायदेिशर ठरते. तसेच जे Óयवसाियक जागितक बाजारात काय¥ करीत
आहे. Âयांना योµय वेळेवर मािहती उपलÊध कŁन देÁयाचे काम िवपणन संशोधन कŁन देत
असते. जागितक िवपणन हे खूपच संवेदनशील Ìहणजे िकचकट कायª आहे. Âयातच
जागितक Öपधाª सुĦा तीĄ Öवłपाची असून राजकìय संबंधावर अिधक भर जागितक
िवपणनात िदला जातो . जागितक िवपणनात परदेशातील बाजारपेठा शोधाÓया लागतात.
वेगवेगÑया देशात वेगवेगÑया राजकìय ÿणालीवर आधाåरत शासन ÓयवÖथा असते.
Âयाÿमाणे ÿÂयेक देशाची आिथªक व Óयापार िवषयक धोरणे व राजकìय िनब«धन यांचा
िवचार कłन िवपणन धोरण ठरवावे लागते. याकåरता िवपणन संशोधनाची मदत होते. munotes.in

Page 104

िवपणन संशोधन - II
104 जागितक पातळीवरील úाहकां¸या सवयी, आवडीिनवडी जाणून घेÁयासाठी िवपणन
संशोधन महßवाची भूिमका बजावते.
िनयाªत Óयापारात िवपणन संशोधन हे िवपणन ÓयवÖथापकाचा आधार मानले जाते.
िवपणन संशोधनामुळे जागितक बाजारपेठेचा कल, राजकìय पåरिÖथती , úाहकां¸या अपे±ा,
पयाªवरणीय बदल, इÂयादéचा अËयास करता येतो. Âयामुळे िवपणना ÓयवÖथापकांना अचूक
िनणªय घेणे श³य होते.
थोड³यात जागितक िवपणन हे देशांतगªत िवपणनापे±ा Óयापारापे±ा अिधक ि³लĶ,
ÖपधाªÂमक, संवेदनशील असÐयाने जागितक िवपणन संशोधनाचे कायª न³कìच Óयापक
Öवłपाचे असते. लोकसं´येचा अËयास, आिथªक ÿणालीचा अËयास, बाजारपेठ
पåरिÖथती, सांÖकृितक, सामािजक, राजकìय, धािमªक परंपरागत राजकìय, बदलते
पयाªवरण, Öपध¥ची पåरिÖथती इÂयादéचा अËयास िवपणन संशोधनाĬारे कłनच जागितक
िवपणन करणे श³य होते.
३.७.५ जागितक िवपणन संशोधनाचे महßव (Importance of Global Marketing
Resear ch):
१) बाजारपेठ िनवड (Selection of markets) :
संशोधनादरारे सतत निवन निवन बाजारपेठे िवषयक मािहती गोळा केली जात असते. माý
जागितक िवपणन संशोधनाĬारे िविवध देशातील बाजारपेठेचा शोध घेता येतो. िवदेशी
बाजारपेठ िवषयक मािहती गोळा करता येते. Âयामुळे निवन िवदेशी बाजारपेठेमÅये ÿवेश
िकंवा िवÖतार करता येतो.
२) तÃय पुरवठा (Supply of data):
आज¸या बदलÂया जागितक बाजारपेठेिवषयक मािहती व तÃयेचा पुरवठा अशा
संशोधनाĬारे केला जातो. अशा तÃयाĬारे िवपणन िवषयक डावपेच, धोरणे आखता येतात.
३) मािहतीची गरज (Need of Informa tion):
जागितक Óयापार Óयवहार करणेसाठी अīावत मािहतीची गरज असते. ÖपधाªÂमक
पåरिÖथतीमÅये तर दैनंिदन ÖवŁपांची मािहतीची गरज भासते अशी मािहती आकडेवारी
अशा ÿकार¸या संशोधनातून गोळा करता येते.
४) िवपणन डावपेज धोरण (policy of Marketing strategies):
िवपणन धोरण व डावपेच आखÁयासाठी िवपणन संशोधनाची गरज भासते. तसेच िवपणन
िवषयक िनयोजन तयार करणेसाठी, धोरणामÅये िवकास करÁयाकरीता संशोधनाची
आवÔयकता असते.
५) जागितक बदलती पåरिÖथती (Changing the global environment):
आज¸या जागितक Óयापार Óयवहारांची पåरिÖथती सतत बदलत असते. जागितक अनेक
घडामोडी होत असतात. Âयाचा पåरणाम Óयापारावर होतो. तो जाणून घेणे साठी जागितक
िवपणन संशोधन आवÔयक ठरते. munotes.in

Page 105

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
105 ६) दैनंिदन ÓयवÖथापनासाठी उपयुĉ मािहती िमळते.
७) जागितक बाजारात ÿवेश िकंवा िवÖतारा संबंधी िवभागीकरण करणेसाठी असे
संशोधन फायदेशीर ठरते.
८) िवकसीत व िवकसनशील देशातील िविवध िवपणन िवषयक संधीचा फायदा घेणे साठी
असे संशोधन उपयु³ त असते.
३.७.६ जागितक िवपणन संशोधनाची ÓयाĮी / ±ेý (Scope / areas of Global
Marketing Research):
अ) आवÔयक मािहती¸या आधारे ÓयाĮी:
१) देशासंबंधी मािहती: भौगोिलक Öथान , ±ेýफळ व Óयापारी बाजारपेठ.
२) भिवÕयकालीन Åयेय धोरणे: देशातील úाहक, सामािजक िÖथती , आिथªक कल,
औīŌिगक िवकासाचा दर इ.
३) िविशĶ िवपणन िवषयक योजना: बाजारपेठेतील वÖतू, िवøेयवृĦीचा दर, िकंमत व
िवतरण ÿणाली.
ब) मािहती / तÃये¸या गरजे नुसार ÓयाĮी:
१) लोकसं´या िवषयक: लोकसं´या ,वय, िलंग, उÂपÆन इ.
२) आिथªक: आिथªक िवकासदर, िव°ीय व िवपणन धोरण , औīŌिगक धोरण ,
चलनवाढीचा दर , कर ÿणाली, आयात - िनयाªत धोरण इ.
३) बाजारपेठ पåरिÖथती: पुरवठादारांची सं´या, वÖतूचा दजाª, बाजाराचे िवभागीकरण
इ.
४) सांÖकृितक व सामािजक पयाªवरण: धमª, जात, पंत, चालीरीती, इ.
५) राजकìय पयाªवरण: राजकìय ÿणाली , प±, इ.
क) बाजारातील ४ Ps ÿमाणे ÓयाĮी:
१) बाजारपेठ: बाजारपेठेची वैिशĶे, कल सहकायª, िविवध संÖथेतील समÆवय, आयात -
िनयाªतीतील संधी, Öपधाª व बाजारपेठ िवभागीकरण इ.
२) úाहक: úाहकवतªन, बोधिचÆहांची पसंती, जागृती, बोधिचÆहाबाबत ŀĶीकोन , खरेदी
वतªन, आवड - िनवड, अपे±ा. इ.
३) वÖतू: वÖतू िवकास संकÐपना, वÖतू चाचणी, Öपधाªकां¸या वÖतूचे िवĴेषण, वÖतू
बांधणी, िवपणन चाचणी , इ.
४) िवतरण ÿणाली: आयात - िनयाªत ÿिøया , कायª, जहाज ÿितिनधी , िनयाªती
कागदपýे. इ. munotes.in

Page 106

िवपणन संशोधन - II
106 ५) वृĦी: जािहरात, जािहरातीची पåरणामकता , संशोधन, Öथािनक माÅयमांची िनवड.
Óयĉìगत िवøìची उिĥĶे.इ.
६) िकंमत: िकंमत बाबत डावपेच िविवध बाजारपेठेतील िविवध देशातील िकंमतबाबत
धोरणे, चलन िविनमय दराचा पåरणाम , चलन वाढीचा दर व Âयांचा पåरणाम इ.
यावŁन जागितक िवपणनामÅये िवपणन संशोधन हे िवपणन ÓयवÖथापनाचा आधार असतो.
जागितक िवपणन संशोधनामुळे जागितक बाजारपेठेचा कल समजतो, राजकìय पåरिÖथती ,
िविवध देशातील úाहकां¸या अपे±ा, आवडी - िनवडी. इ. या अËयास करता येतो. यामुळे
िवपणन ÓयवÖथापकांना योµय वेळी योµय अचूक िनणªय घेणे श³ य होत असते. Âयातुनच
कायª±मåरÂया जागितक िवपणन करणे श³य होते.
३.७.७ जागितक िवपणानं संशोधनावर पåरणाम करणारे घटक (FACTORS
AFFEC TING ON GLOBAL MARKETING RESEARCH)
जागितक िवपणन संशोधन हे संगणक, संगणकìय ÿणाली Ĭारे इंटरनेट व वेब सिवªसेस मुळे
खूप सोपे झाले आहे, असे असले तरी जागितक िवपणन संशोधकास पुढील समÖयांचा
सामना करावा लागतो .
१) िभÆन िभÆन संÖकृती (Cultural difference):
संÖकृती Ìहणजे Âया देशातील लोकां¸या समूहा¸या वतªनातून Âयांचा असणारा कल,
ŀिĶकोन, मुÐये िकंवा एखाīा गोĶीबाबत असलेली ®Ħा होय. भौगोिलक पåरसराचा िवचार
केÐयास दर बारा िकलोमीटरला संÖकृतीमÅये िभÆनता आढळते. या संÖकृतीचा पåरणाम
लोकां¸या खरेदीवर वतªनावर होत असतो.
२) पयाªवरणीय िभÆनता (Difference Environment):
जागितक Óयापारावर , Óयवसायावर पåरणाम करणारा हा सवाªत महßवाचा घटक आहे.
भौगोिलक पåरिÖथतीनुसार तापमान, हवामान िÖथती , पजªÆयमान, जमीन, िपके इÂयादéचा
पåरणाम वÖतू रचना, वÖतू िनिमªती िटकाऊपणा उपयोिगता यावर होत असतो .
३) आिथªक िभÆनता (Economic Difference):
आिथªक िभÆनता ही ÿÂयेक देशातील िवभागांमÅये बदललेली िदसून येते Ļा देशातील
लोकांची आिथªक िÖथती, वÖतूकडील ŀिĶकोन, बचतीचे धोरण, उÂपÆनाचे साधन,
उÂपÆनातील िनयिमतपणा, या गोĶीकडे ल± देणे आवÔयक असते. उ°र अमेåरका व
इंµलंड या देशातील लोकांचा खचª अिधक असतो. तर िवकसनशील देशातील लोकांचा
बचतीकडे अिधक ल± असते. Âयामुळे Óयापार Óयवहारावर पåरणाम होतो.
४) देशातील भाषािभÆनता (Difference in language ):
ÿÂयेक देशाची भाषा िभÆन िभÆन आहे. Óयापार Óयवहार करताना Öथािनक भाषेचा उपयोग
करावा असे आúहाने सांिगतले जाते. Âयामुळे इंúजी भाषेचे Öथािनक भाषेत łपांतर करणे munotes.in

Page 107

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
107 हे एक िजकरीचे आिण कठीण काम असते. तसेच Öथािनक भाषेतील मािहती गोळा करणे व
ितचे łपांतर इंúजी मÅये करणे हेही एक कठीण काम आहेत.
५) धािमªक िभÆनता (Difference Religion):
ÿÂयेक देशातील धमª, धमªÿभाव, धािमªकता, परंपरा िभÆन िभÆन असते. Âयाचा लोकां¸या
खरेदीवर वतªनावर पåरणाम होत असतो. Âयामुळे आंतरराÕůीय Óयापार करताना तेथील
धमाªचा िवचार केला जातो.
६) लोकांचे राहणीमान ( Physical difference):
ÿÂयेक देशातील लोकांचे राहणीमान वजन केशरचना सा±रता कपडे पåरधान करÁयाची
पĦत खाÁयाची पĦत िभÆन िभÆन असÐयामुळे िवपणाने संशोधन करताना या गोĶीचा
िवचार करावा लागतो . लोकांची शरीरयĶी िभÆन असÐयाने िविवध ÿकारचे उÂपादने खरेदी
करÁयावर Âयांचा भर असतो. Âयामुळे जागितक Óयापार चालना िमळते. असे िविवध घटक
जागितक िवपणन संशोधनावर पåरणाम करतात.
३.८ जागितक िवपणन संशोधनाची आवÔयकता िवपणन ही वÖतू व सेवांचे उÂपादकाकडून úाहकांकडे हÖतांतरण करÁयाची ÿिøया आहे.
आंतरराÕůीय िवपणनामÅये एका देशातील उÂपािदत वÖतू दुसöया देशात िवकÐया जातात.
जागितक Óयापार , आयात, िनयाªत िवपणन इ. सार´या अथाªने आंतरराÕůीय िवपणनासाठी
वापरÐया जाणाÆया सं²ा आहेत. आंतरराÕůीय िवपणनातील आयात िनयाªत िवपणन ही
एक महÂवाची शाखा आहे. ÿÂयेक देशाकडे गरजेपे±ा अिधक असलेÐया वÖतूची िनयाªत
दुसöया देशांना केली जाते. Âयालाच आयात िनयाªत िवपणन असे Ìहणतात.
आंतरराÕůीय िवपणन हे दोन अथवा अिधक देशांशी चालणारा Óयापार असÐयाने बöयाच
समÖया व अडचणी िनमाªण होतात. उभय देशांनी Óयापाराला माÆयता देणेआवÔयक असते.
ÿÂयेक देशांची आिथªक पåरिÖथती, राजकìय मतÿणाली , Óयापारावरील बंधने, िनयंýणे
िभÆन भाषा, िभÆन संÖकृती यांमुळे िनमाªण होणाöया अनेक समÖयांना सामोरे जावे लागते.
अलीकडील कालखंड मÅये सवªच देशांना एकमेकावर यंýसामुúी, तंý²ान, क¸चामाल इ.
साठी आंतरराÕůीय Óयापारावर अवलंबून राहावे लागते.
थोड³यात, नागåरकांचे राहणीमान उंचावÁयाकåरता व देशाचा िवकास करÁयासाठी
आंतरराÕůीय िवपणन आवÔयक ठरते.
जागितक िवपणन संशोधनाची आवÔयकता:
Öपधाªशील जागितक बाजारपेठेत िवपणन संशोधनाची भूिमका खूप महßवाची आहे. अचूक
व वेळेवर केलेले िवपणन संशोधन हे नवीन उīोगसंÖथांना आंतरराÕůीय बाजारपेठेत ÿवेश
करÁयास आवÔयक ठरते. खालील मुīां¸या आधारे Âयाची आवÔयकता व महÂव ÖपĶ
करता येईल.
munotes.in

Page 108

िवपणन संशोधन - II
108 १) नवीन बाजारपेठांचा शोध (To Identify New Market) :
Öथािनक बाजारपेठांÓयितåरĉ आपÐया उÂपादनास परदेशी बाजारपेठा कशा उपलÊध
होतील Ļाकåरता जागितक िवपणन संशोधन सातÂयाने करावे लागते. नवीन िनमाªण
होणाÆया संधी व जागितक बाजारपेठांची मािहती िवपणन संशोधनाĬारे िमळवून नवीन
बाजारपेठांचा शोध घेता येतो.
२) मािहतीचा पुरवठा (To Supply Data) :
आंतरराÕůीय िवपणनाकåरता बदलÂया पयाªवरणानुसार डावपेचांची आखणी करÁयासाठी
मािहतीची आवÔयकता असते. ÿÂयेक देशा¸या पåरिÖथतीनुसार Öवतंý असे डावपेच
आखणे Ļा मािहती¸या आधारे श³य होते. Âयाकåरता संबंिधत मािहती िमळिवणे व ितचे
िवĴेषण कłन िनणªय घेÁयासाठी पुरवठा करणे हे िवपणन संशोधनाĬारे श³य होते.
३) अडचणीवर मात ( to overcome adversity ):
आंतरराÕůीय बाजारपेठेत सातÂयाने येणाöया नवीन अडचणéचा व आÓहानांचा शोध घेवून
Âया सोडिवÁयासाठी सोईÖकर उपाययोजना िवपणन संशोधनाĬारे करता येतात.
४) भिवÕयकालीन अंदाज (Future Forecasting) :
आंतरराÕůीय िवपणन संशोधनाĬारे Óयवसाया¸या भिवÕयकालीन भिवतÓयाचा, िवøìचा व
िवøì िनयंýणाचा अंदाज घेतला जातो.
५) िवपणन योजनांची आखणी (To Plan Marketing Activities) :
िवपणन संशोधनात िवøì वाढीस ÿोÂसाहन िदले जाते. िकंमत, वÖतू, िवतरण व जािहरात
Ļा िवपणन िम®ां¸या अËयासाĬारे आंतरराÕůीय िवपणन योजनांची आखणी केली जाते.
६) आंतरराÕůीय Öपधाª (Global Competiti on):
आंतरराÕůीय पातळीवर गळेकापू Öपध¥ला तŌड देÁयासाठी िवपणन संशोधनाची मदत होत
असते िवपणन संशोधन जागितक बाजारपेठेत अिÖतÂवात असलेÐया Öपध¥¸या Öवłपाचा
व Óयामीचा अंदाज घेते व आंतरराÕůीय बाजारपेठेतील Öपधªकांची ताकद व डावपेच यांचे
परी±ण करते.
३.९ भिवतÓय संशोधन (prospect research ) आज¸या ÖपधाªÂमक काळामÅये व जागितकìरणा¸या पयाªवरणामÅये भिवÕयकाळाकरीता
योजना आखणे व उिĥĶे ठरिवणे आवÔयक असते. बाजारपेठेतील पयाªवरण सतत बदलत
असÐयाने भिवÕयकाळात काय पåरिÖथती होईल यांचा िवचार करÁयासाठी भिवतÓय
संशोधन आवÔयक ठरते. िवपणन संशोधनातील िविवध शाखांमधील एक महßवाची शाखा
Ìहणजे भिवतÓय संशोधन होय. या संशोधनाĬारे भिवÕयकालीन योजनांचा शोध घेतला
जातो. ÂयामÅये úाहक संशोधन व अिभÿेरण संशोधन महßवाचे आहे. munotes.in

Page 109

िवøì, úािमण व जागितक िवपणन संशोधन
109 या दोÆही संशोधन ÿकारची मािहती पुढीलÿमाणे सांगत येईल.
अ) úाहक संशोधन (Consumer Research) :
úाहक संशोधन हे िवपणन संशोधनातील एक ÿमुख शाखा असून िवपणनातील सवª Óयवहार
हे úाहकांशी संबंिधत असÐयाने úाहकांना समाधान िमळाÐया िशवाय Óयावसाियकांना यश
िमळू शकत नाही.
úाहक संशोधनात िनधाªåरत úाहकांबाबत सखोल मािहती गोळा केली जाते. या मािहती¸या
आधारे भिवÕयकालीन उÂपादनाबाबत धोरण आखले जाते. Ìहणून úाहक संशोधनाचे
िवपणन संशोधनात महßव आहे.
“िनधाªåरत úाहकांचे वतªन, मानिसकता, अिभÿेरणा आिण खरेदीची ÿवृ°ी याबाबत
िनåर±ण, सव¥±ण व दुÍयम सामुúी¸या माÅयमाने मािहती गोळा करणे व तीचे शाľीय
पĦतीने िवĴेषण करणे Ìहणजे úाहक संशोधन होय”
यावŁन úाहकांची मािहती संकिलत करणे व ितचे िवĴेषण कŁन भावी योजना
आखÁयासाठी तीचा उपयोग करणे Ìहणजे úाहक संशोधन असे Ìहणता येईल. Âयामुळे
úाहक संशोधनात पुढील घटकांचा समावेश केला जातो.
अ) úाहकांची Óयिĉगत मािहती - नाव - प°ा.
ब) úाहकां¸या गरजा, अपे±ा, अúøमातील वÖतू व सेवा
क) úाहकां¸या सवयी, वतªन, ŀĶीकोन,
ड) úाहकां¸या वÖतू सेवा खरेदीची उिĥĶे, हेतू, व उपयोग.
ई) úाहकां¸या वÖतू िनवडीवर पåरणाम करणारे घटक-जािहरात,ÿिसĦी,चैिन¸या वÖतू इ.
फ) úाहकां¸या ÿितिøया, अिभÿाय, सूचना.
ज) िविशĶ उÂपादकां¸या वÖतू खरेदी करÁयाची कारणे इÂयादी.
यावŁन úाहक संशोधनाची ÓयाĮी समजते.
ब) अिभÿेरण संशोधन (Motivation Research) :
अिभÿेरणा Ìहणजे मानवी िøयेची अंतगªत ÿेरणा होय िकंवा मानवा¸या मनातील अंतगªत
उजाª कì ºयाĬारे मानवी बाĻ वतªन घडुन येते.
अिभÿेरणेमÅये मानवी गरजा, अपे±ा, शुभे¸छा, व अतृĮ इ¸छा यांचा िवचार कŁन Âयां¸या
अंतगªत मनास ÿेरणा देऊन समाधान िदले जाते Âयास अिभÿेरणा असे Ìहणतात.
यावŁन अिभÿेरण संशोधनात लोकांनी वÖतू खरेदी करावी यासाठी असलेले आिथªक व
सामािजक घटक यांचा पĦतशीरपणे केलेला अËयास होय.” munotes.in

Page 110

िवपणन संशोधन - II
110 ३.१० सारांश आज¸या ÖपधाªÂमक काळामÅये व जागितकìरणा¸या पयाªवरणामÅये भिवÕयकाळाकरीता
योजना आखणे व उिĥĶे ठरिवणे आवÔयक असते. िवøì संशोधन ही िवपणन संशोधनाची
एक ÿमुख शाखा आहे. या संशोधन अËयासात िवतरण खचª, जािहरात, ÿिसĦी, िवøìचे
ÿमाण, िवøé¸या नŌदी , इ. घटकांचा समावेश होतो. ÖवातंÞयानंतर भारतीय úािमण
बाजारपेठेचा िवकासास चालना िमळाली. आधूिनक øाÆतीनंतर Âयात ÿगती झाÐयाचे
िदसून येते. úािमण भागातील दळणवळण व संदेशवहन ±ेýातील ÿगतीमुळे पंरपरागत
मागणीमÅये बदल झालेला िदसून येतो.
िवपणन संशोधनात वÖतू संशोधनास जेवढे महßव आहे. Âयापे±ा जाÖत महÂव úाहक व
अिभÿेरण संशोधनास आहे. úाहकांना सतत ÿेरणा िदÐयािशवाय úाहकांचे वतªन,
मानिसकता बदलत नाही. Âयासाठी िवøì संशोधन करावे लागते. िवøì संशोधना सोबतच
िवपणी (बाजारपेठ) संशोधन करावे लागते Âयानुसार úाहकां¸या øयश³ तीचा अदांज येतो.
जागितक िवपणन हे देशांतगªत िवपणनापे±ा Óयापारापे±ा अिधक ि³लĶ, ÖपधाªÂमक,
संवेदनशील असÐयाने जागितक िवपणन संशोधनाचे कायª न³कìच Óयापक Öवłपाचे
असते. लोकसं´येचा अËयास, आिथªक ÿणालीचा अËयास, बाजारपेठ पåरिÖथती,
सांÖकृितक, सामािजक, राजकìय, धािमªक परंपरागत राजकìय, बदलते पयाªवरण, Öपध¥ची
पåरिÖथती इÂयादé चा अËयास िवपणन संशोधनाĬारे कłनच जागितक िवपणन करणे
श³य होते.
३.११ ÖवाÅयाय १. िवøìसंशोधनाचा अथª सांगून िवøì संशोधनाची गरज ÖपĶ करा.
२. आज¸या ÖपधाªÂमक युगात िवøì संशोधनाचे महßव ÖपĶ करा.
३. िवøì संशोधन Ìहणजे काय ? िवøì संशोधनाची ÓयाĮी ÖपĶ करा.
४. िवøì अदांजावर िटÈपणी करा.
५. जागितक िवपणन संशोधन Ìहणजे काय ? Âयांचे िविवध घटक ÖपĶ करा.
६. जागितक िवपणनाची वैिशĶे ÖपĶ करा.
७. जागितक िवपणनांचे फायदे सांगा.
८. जागितक िवपणन संशोधनाची भूिमका / ÓयाĮी सांगा.
९. जागितक िवपणन संशोधन Ìहणजे काय? ते सांगून जागितक िवपणन संशोधनाची
आवÔयकता ÖपĶ करा.
१०. úाहक संशोधन Ìहणजे काय? ते सांगून Âयाची गरज ÖपĶ करा.
११. अिभÿेरण संशोधन Ìहणजे काय? ते सांगून Âयाची गरज ÖपĶ करा.
१२. úामीण िवपणन संशोधनातील करावयाचे व न करावयाचे घटक ÖपĶ करा.
***** munotes.in

Page 111

111 ४
िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
MANAGING MARKETING RESEARCH
ÿकरण संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ िवपणन संशोधन संघटनेवर पåरणाम करणारे घटक
४.३ िवपणन संशोधन िवभाग ÓयवÖथापन संघटन पĦती
४.४ िवपणन संशोधन िवभागाची संघटना रचना
४.५ Óयावसाियक बिह गªत िवपणन संशोधन संÖथाची भूिमका
४.६ भारतातील िवपणन संशोधन संÖथा
४.७ जािहरात संÖथा व िवपणन संशोधन
४.८ िवपणन संशोधनातील नैितक मुÐये / Óयावसाियक ÿमाणके
४.९ अंतªगत िवपणन संशोधन िवभाग व बाĻ Óयावसाियक संशोधन िवभाग यातील फरक
४.१० सारांश
४.११ ÖवाÅयाय
४.० उिदĶे (OBJECTIVES) 1) िवपणन संशोधन संघटनेवर पåरणाम करणारे घटक अथª िवīाÃया«ना समजवून
सांगणे
2) िवपणन संशोधन िवभाग ÓयवÖथापन संघटन पĦती याबाबत मािहती देणे
3) िवपणन संशोधन िवभागाची संघटना रचना िवīाÃया«ना समजवून सांगणे
4) Óयावसाियक बिहगªत िवपणन संशोधन संÖथाची भूिमका याबाबत मािहती देणे
5) भारतातील िवपणन संशोधन संÖथा,जािहरात संÖथा िवīाÃया«ना समजवून सांगणे
6) िवपणन संशोधनातील नैितक मुÐये / Óयावसाियक ÿमाणके याबाबत मािहती देणे
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION) आज¸या ÖपधाªÂमक Óयावसाियक जगात ÓयवÖथा पकìय िवपणन िवषयक िनणªय
ÿिøयेमÅये आवÔयक असणाöया िविशĶ मािहतीचा उपयोग व पुरवठा करÁयासाठी िवपणन
संशोधन केले जाते. एखाīा िविशķ िवषयांवर चांगले ²ान ÿाĮ Óहावे Ìहणून केले जाणारे
मािहतीचे संúहण व िवÕलेषण Ìहणजे संशोधन होय. munotes.in

Page 112

िवपणन संशोधन - II
112 Óयवसा यातील कोणतेही कायª पåरणामकारक रीतीने व पूणª कायª±मतेने पार पाडÁयासाठी
Óयवसायात Âया कायाªची योµय व सोयीÖकर पĦतीने रचना करावी लागते. िवपणन संशोधन
हे िवपणनेशी संबंिधत असणाöया सवª Óयĉéना व संÖथानां करणे आवÔयक असते. कारण
या सवª Óयĉéसाठी हा मािहतीचा खिजना समजला जातो. या मािहतीतूनच अशा संबंिधत
Óयĉéना व संÖथानां मौÐयवान मागªदशªन केले जाते. यासाठी बहòतेक उÂपादक हे उÂपादन
संशोधन, úाहक संशोधन व Âयाची वतªणूक, िवøì सशोधन , जािहरात माÅयम सशोधन ,
वÖतु संशोधन व बांधणी संशोधन अशा अनेक ÿका र¸या संशोधनावर आपले ल± क¤þीत
करीत असतात. या सवª सशोधनाचा योµय पåरणाम िमळिवÁयासाठी माý Âयाना Âयांची
योµय रचना करणे आवÔयक असते. भारतात िवपणन सशोधनाचे कायª करÁयासाठी अनेक
संघटना उपलÊध आहेत. उदा. उÂपादक, मोठ्या ÿमाणात Óयापार करणारे घाऊक Óयापारी
व िकरकोळ Óयापारी , िविवध जािहरात संÖथा, Óयापारी मंडळे, िवīापीठ , सरकारी संÖथा,
Óयावसाियक सशोधन करणाöया संÖथा इÂयादी. या ÿकारचे कायª करणाöया सवª संघटनाना
योµय व पåरणामकारक सशोधन करÁयासाठी आपÐया संशोधन संघटना योµय आराखडा
तयार करावा लागतो व अशा आराखड्यानुसार आवÔयक Âया कमªचाöयाची नेमणूक करावी
लागते. एकदा संशोधन करावयाचे िनिÔ चत झाÐयानंतर कोणी संशोधन करावे? हा ÿÔ न
िनमाªण होतो. Âयाचे उ°र Ìहणजे
१) संÖथेतील अंतगªत िवøì िवभागातील लोकांकडून िकंवा Öवतंý संशोधन िवभागातील
अिधकारी वगाªकडून करावे
िकंवा
२) संÖथेबाहेरील Óयावसाियक संशोधन संÖथाकडून करावे हा ÿÔ न िनमाªण होतो.
कोणी व कोणाकडून संशोधन करावे ? ही समÖया ऐवढी सोपी व सरळ नाहीत. Âया करीत
िवपणन समÖया समजणे, Âयातील ÿÔ ना चे ÖवŁप अËयासणे, उपलÊध साधन - सामुúीचा
अËयास , Âयाचा खचª, वेळेचेबंधन, संशोधनाची वैिशĶे, गरज, ÓयाĮी आिण संशोधनातील
अंितम िनÕकषª इ. या संबंधी¸या िविवध समÖयाचा व ÿÔ नाचा सखोल अËयास करावा
लागतो. या ÿकरणामÅये आपण या संबधी िवचार करणार आहोत. कोणी व कोणाकडून
संशोधन करावे? या ÿÔ नाचा अËयास करणार आहोत.
४.२ िवपणन संशोधन संघटनेवर पåरणाम करणारे घटक (FACTORS EFFECTING ON ORGANISING MARKETING
RESEARCH DEPARTMENT) िवपणन संशोधनाचे कायªपूणª करणेसाठी िवभागांचे संघटन करणे आवÔयक असते. कारण
संघटन रचनेवर संशोधनाची यशिÖवता अवलबून असते. जर उīŌ गसंÖथेने Öवत:¸या
कमªचाöयांमाफªत उपलÊध संसाधनाĬारे संशोधन करावयाचे िकंवा बाĻ Óयावसाियक
संशोधन संÖथेची नेमणूक कŁन िवपणन संशोधन करावयाचे हे ठरिवतांना Âया
उīोगसंÖथेला ÿथम दोÆही मागाªचा खचª, िकंमत, वेळ यांचे मुÐयमापन करावे लागते.
Âयामुळे िवपणन संशोधन संघटन रचनेवर पुढील घटक पåरणाम करतात. munotes.in

Page 113

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
113 १) संशोधन कायाªचे ÖवŁप व ÓयाĮी (Nature and scope of Research
Activities) :
संशोधनाची ÓयाĮी व कालखंड यांचा िवचार कŁन अंतगªत िकंवा बाĻ संशोधन संÖथाची
िनवड करावी लागते. Âयाकåरता
 मोठी उīोग संÖथा असेल आिण सतत संशोधन करावयाचे असÐयास Öवतंý
संशोधन िवभागामाफªत िवपणन संशोधन करणे फायदेशीर ठरते.
 लहान उīŌग असेल व एक िकंवा दोन वÖतूची िनिमªती केली जात असेल तर बाĻ
संशोधन संÖथेमाफªत संशोधन करणे फायदेशीर ठरते.
 úाहकोपयोगी वÖतूचे संशोधनाकरीता अंतगªत संशोधन िवभाग योµय ठरतो.
 औīोिगक व उÂपादीत वÖतूकरीता मयाªिदत úाहक वगª असÐयाने बाĻ Óयावसाियक
संÖथा माफªत िवपणन संशोधन करणे फायदेशीर ठरते.
२) मािहतीची गरज (Requirements of Data and Information):
िवपणन संशोधनाकरीता कोणÂया ÿकारची मािहती हवी आहे. Âया मािहतीचे ÖवŁप, गरज,
आिण उपयोग इ. वर िवपणन संशोधन संघटनाची िनवड अवलंबून असते. उदा. अंतगªत
िकंवा बाĻ संÖथा, जर उīŌगसंÖथेस तांिýक ²ान, मािहती हवी असÐयास बाĻ
Óयावसाियक संÖथा योµय ठरते. याउलट जर फĉ िवपणीतील अडचणी , समÖया
सोडिवÁयासाठी मािहती हवी असÐयास अंतगªत िवभागामाफªत संशोधन करणे फायदेशीर
ठरते.तसेच सतत मािहती व आकडेवारीची गरज असेल तर उधोगसंÖथे¸या अंतगªत
िवभागामाफªत संशोधन करणे फायदेशीर ठरते.
उīोगसंÖथेचा िवपणन संशोधनाकडे पाहÁयाचा दुĶीकोन, अपे±ा यावर संशोधन संघटन
रचना अवलंबून असते.
३) ÓयवÖथापकìय Óय³ ती चा ŀĶीकोन (Management Attitude):
उ¸च व Óयावसाियक ÓयवÖथापकìय वगª संशोधन कायाªस महßव देतात. Óयावसाियक
ÓयवÖथापकìय वगª शाľीय व पĦतिशर व योµय संशोधनास महßव जाÖत देतात. Âयामुळे ते
बाĻ Óयावसाियक संशोधन संÖथाकडून संशोधन कŁन घेणे पसंत करतात. या उलट
सामाÆय ÓयवÖथापकìय वगª आपÐयाच अंतगªत िवøì िवभागातील कमªचाöयामाफªत िवपणन
संशोधन करÁयास ÿाधाÆय देतात. जर ÓयवÖथापकìय वगाªचा नकाराÂमक व वेगळा
ŀĶीकोन असÐयास ते संशोधनास जाÖत महßव देत नाहीत.
४) खचª घटक (Cost Factor):
संशोधन हे नेहमी खिचªक व वेळखाऊ असते. Âयामुळे संशोधन संघटन रचनेवर खचाªचा
पåरणाम होतो. िवपणन संशोधन िदघªकाळ चालणारी ÿिøया असून Âयास जाÖत खचª येतो.
तसेच संशोधनाचा फायīाचा िवचार कŁन िवĴेषण केÐयास ते फारच खचêक ठरते. munotes.in

Page 114

िवपणन संशोधन - II
114  उīोग संÖथेकडे अितåर³ त भांडवल असेल तर कंपनी संशोधन कायाªसाठी Öवतंý
िवभागाची Öथापना करते आिण सवª तं² Óयĉìची नेमणूक केली जाते.
 भांडवल कमी असÐयास बाĻ Óयावसाियक संÖथाकडुन िकंवा िवøì िवभागामाफªत
संशोधनाचे कायª कŁन घेतले जाते. संशोधनासाठी येणारा खचª व Âयाचा फायīा यांचे
मुÐयमापन कŁन संघटन रचना ठरिवली जाते.
५) संशोधनाकरीता उपलÊध साधनसामुúी (Available of Research Facilities ):
काही िविशĶ संशोधनाकरीता िवशेष त² लोकांची गरज भासते. तसेच िविशĶ अशा सा धन
सामुúीचा आवÔयकता असते. अशावेळी बाĻ Óयावसाियक संशोधन संÖथेमाफªत संशोधन
कŁन घेणे फायदेशीर ठरते. जरी उīोग संÖथेमÅये Öवतंý संशोधन िवभाग असला तरी,
कारण बाĻ संÖथांकडे िविशĶ ²ान असणारे तं² Óय³ ती व िविशĶ साधन सामुúी उपलÊध
असते Âयाचा उपयोग कŁन घेता येतो.
६) Öवतंý िवĴेषण (Independent Analysis):
जर उīŌगसंÖथेस Öवतंý व पूवªúह मु³ त िवĴेषण अहवाल हवा असÐयास बाĻ
संÖथेमाफªत संशोधन कŁन ¶यावे. कारण अंतगªत िवभागामाफªत संशोधन करतांना उ¸च
ÓयवÖथापकìय वगाªस खुष ठेवणे साठी अयोµय व पूवªúह यु³ त अहवाल तयार केला जातो.
यासाठी जेÓहा काही िविशĶ संशोधन ÿकÐप िकंवा िटकाÂमक िवĴेषण हवे असते, तेÓहा
बाĻ संशोधन संÖथेमाफªत संशोधन कŁन घेणे फायदेशीर ठरते.
७) गुĮता (Confidentiality):
उīोग संÖथे¸या काही ÿकÐपामÅये गुĮता राखणे आवÔयक असते. अशा वेळी अंतगªत
िवभागामाफªत संशोधन करणे फायदेशीर ठरते. उदा. वÖतू िवकास, निवन तंý²ान िवकास ,
व िवपणन िवषयक खाजगी गुĮ डावपेच बाबत संशोधन करावयाचे असÐयास संÖथेने
आपÐया अंतगªत संशोधन/िवøì िवभागामाफªत संशोधन करणे योµय ठरते. अशा
संशोधनातून िमळणारी मािहती तÃये व आकडेवारी ही गुĮ व खाजगी असÐयाने तीचा
उपयोग फĉ Âयाच संÖथेला होणार असÐयाने अंतगªत िवभाग फायदेशीर ठरतो.
८) बाĻ संशोधन संÖथेचा फायदा (Benefits of outside Agencies):
बाĻ संशोधन संÖथेकडे Öवतंý व तं² Óय³ ती उपलÊध असतात. तसेच िविवध ÿकारची
यंý सामुúी, संगणक ÿणाली उपलÊध असÐयाने Âयाचा फायदा घेता येतो.अशा संÖथा
जवळ जािहरात संÖथा, ÓयवÖथापकìय तं² सÐलागार, Óयापारी मंडळे, सरकारी अिधकारी
वगª, ÿकाशने, िविवध संशोधन क¤þ इ. बरो बर सलो´यांचे संबंध असÐयामुळे Âयाचा फायदा
आपÐया संÖथेस कŁन घेता येतो. Âयामुळे अंतगªत िवभागास फारसा वाव नसतो.
९) इतर घटक (Miscellaneous Factors):
वरील घटकािशवाय काही इतर घटकांचा देखील िवपणन संशोधन संघटन रचने¸या
कायाª¸या संघटनेवर पåरणाम होत असतो. munotes.in

Page 115

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
115  Âवरीत संशोधन करावयाचे असÐयास बाĻ संशोधन िवभाग फायदेशीर ठरतो.
 कायदेशीर मािहती व सशोधन हवे असÐयास बाĻ संशोधन िवभाग योµय ठरतो.
 मािहतीचे ÿमाण, ÖवŁप , गरज, जसे असेल Âया ÿमाणात रचना अवलंबून असते.
वरील सवª घटकांचा एकिýत अËयास कŁन संघटन रचना ठरिवली जाते. Âयामुळे सवªच
संÖथामÅये एकाच ÿकारचे िवपणन संशोधन संघटन रचना असू शकत नाही. तसेच एकाच
ÿकारचे संशोधन संघटन रचना सवª समÖया सोडिवÁयासाठी वापरता येत नाही Âयात
संÖथेचा आकार , ÿकार , संशोधनाचा उĥेश, गरज, ÓयाĮी , ÓयवÖथापकìय ŀĶी कोन,
सहभाग , आिथªक पुरवठा, वेळ इ. नुसार रचना बदलत जाते.
४.३ िवपणन संशोधन िवभाग ÓयवÖथापन संघटन पĦती (METHODS OF MANAGEMENT OF ORGANIZING MARKETING
RESEARCH DEPARTMENT)

Óयवसायातील कोणतेही कायª पåरणामकारक व पूणª कायª±मतेने पार पाडÁयासाठी
Óयवसा यात Âया कायाªची योµय व सोयीÖकर पĦतीने रचना करावी लागते. िवपणन संशोधन
हे बाजारपेठेशी संबंिधत असणाöया सवª संÖथाना करणे आवÔयक असते. कारण या सवª
संÖथाना हा मािहतीचा उपयोग संशोधना कåरता केला जातो. या मािहतीतूनच अशा
संबंिधत संÖथाना मौÐयवान मागªदशªन केले जाते. यासाठी बहòतेक उÂपादक हे उÂपादन
संशोधन, úाहक संशोधन व Âयाची वतªणूक, िवøì सशोधन , जािहरात माÅयम सशोधन ,
वÖतुबाधणी संशोधन अशा अनेक ÿकार¸या संशोधनावर आपले ल± क¤þीत करीत
असतात . या सवª सशोधनाचा योµय पåरणाम िमळिवÁयासाठी माý Âयाना Âयांची योµय रचना
करणे आवÔयक असते.
भारतात िवपणन सशोधनाचे कायª करÁयासाठी अनेक संघटना उपलÊध आहेत. उदा.
उÂपादक संघटना, मोठ्या ÿमाणात Óयापार करणारे घाऊक Óयापारी, िकरकोळ Óयापारी ,
िविवध जािहरात संÖथा, Óयापारी मंडळे, िवīापी ठे, शासकìय संÖथा, Óयावसािय क संशोधन
करणाöया सÖथा इÂयादी. या ÿकारचे कायª करणाöया सवª संघटनाना योµय व
पåरणामकारक संशोधन करÁयासाठी आपÐया संशोधन संघटनाचा योµय आराखडा तयार
करावा लागतो व अशा आराखड्यानुसार आवÔयक Âया कमªचाöयाची नेमणूक करावी
लागते. Âया¸या माफªत िवपणन संशोधन केले जाते. munotes.in

Page 116

िवपणन संशोधन - II
116 िवपणन संशोधन संघटना¸या पĦती (Methods of Organising Marketing
Research Department) :
िवपणन संशोधन िवभागाची रचना करÁयासाठी कोणÂयाही संÖथेकडे 3 पयाªय असतात.
१. िवøì िवभागामÅये िवपणन संशोधन िवभागाची िनिमªती.
२. उÂपादन िकंवा िव° िवभागा¸या धतêवर इन -हाउस Öवतंý िवपणन संशोधन िवभागाची
िनिमªती.
३. िवपणन संशोधनासाठी बाहेरील Óयावसाियक एजÆसीकडे जाणे िकंवा िनयुĉ करणे.
 िवपणन संशोधन िवभाग
 घरातील सुिवधा
 बाहेरची सुिवधा
 िवøì िवभागाचा उपिवभाग
 Öवतंý िवपणन संशोधन िवभाग
 जािहरा त एज Æसी
 Óयावसाियक
 बाĻ संशोधन संÖथा
वरील मािहती वłन असे Ìहणता येईल कì, सवª सामाÆयपणे िवपणन संशोधन िवभाग
संघटन रचना करÁयासाठी कंपनी िकंवा संÖथेसमोर पुढील तीन पयाªय उपलÊध असतात.
अ) िवøì िवभागात एक Öवतंý संशोधन उपिवभाग काढणे.
ब) संÖथेमÅये एक निव न Öवंतý संशोधन िवभाग सुŁ करणे.
क) बाĻ Óयावसाियक संशोधन संÖथाची मदत घेणे.
िवपणन संशोधन संघटनेचे ÓयवÖथापन सतत व पåरणामकारक िवपणन संशोधन
करÁयासाठी उÂपादकांना,Óयापारी संÖथांना, िकंवा Óयवसाियकांना संशोधन Óयवहारांची
रचना करावी लागते. बाजारपेठ संशोधनाचे संपूणª यश हे िवपणानं संशोधन कायाªची रचना
संघटन व संशोधनाचा दजाª यावर अवलंबून असते. जोपय«त िवपणानं संशोधन Óयवहारांची
योµय ÿकारे रचना केली जात नाहीत, िकंवा योµय ÿकारे Âयाचे संघटन रचना व ÓयवÖथापन
होत नाहीत , तोपय«त संशोधकांना आपली उिĥ Ķे पूणª करता येत नाहीत.
िवपणन संशोधन Óयवहारां¸या रचनेचे महßव अनÆयसाधारण आहे. थोड³यात िवपणन
संशोधन संघटना Ìहणजे समूहाचा आकार िकंवा रचनेचा अथª ÖपĶ करणे होय. या िठकाणी
आकार /रचना Ìहणजे समूहातील Óयĉéची सं´या, Âयांचे कायª आिण कायªपĦती , रचना, munotes.in

Page 117

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
117 अिधकार , जबाबदाöया व Âयांचे सहसंबंध या अथाªने आकार/रचना हा शÊद वापरलेला आहे.
सवªसामाÆयपणे िवपणन संशोधन Óयवहारांचे संघटन रचना करताना पुढील तीन पयाªयांचा
वापर केला जातो
(१) िवøì िवभागात एक Öवतंý संशोधन उपिवभाग (Marketing Research as
part of sales department) :
उīोग संÖथेमÅये Öवतंý संशोधन िवभाग न तयार करता िवøì िवभागाचाच एक Öवतंý
िवपणन संशोधन उपिवभाग सुł करणे. या संशोधन उपिवभागा Ĭारे िवपणनासंबंधी¸या
समÖया /ÿij सोडवÁयासाठी ÿयÂन केले जातात. Âयाकåरता िवøì िवभागा तीलच अिध कारी
वगª, कमªचारी वगª आिण यंýसामúी यांचा वापर केला जातो. मािहती गोळा करÁयाकåरता
बाĻ Óयĉéची मदत घेतली जाते. आिण ÂयाĬारे संशोधन कायाªसाठी आवÔयक असणारी
मािहती कंपनी¸या िकंवा संÖथे¸या इतर िवभागांकडून गोळा केली जाते. Âयामुळे खचª अÐप
येतो. कमी वेळेमÅये मािहती गोळा केली जाते. सामाÆयपणे लहान व मÅयम
Óयवसाियकांसाठी ही पĦत जाÖत सोयीÖकर ठरते.
(२) संÖथेमÅये एक नवीन Öवतंý िवभाग सुł (Separate / In -house Marketing
Research Department)
उīोग संÖथा आपÐयाच िवभागामÅये एका Öवतंý िवपणन संशोधन िवभागाची Öथापना
करतात . या संशोधनासाठी आवÔयक असणारा सवª ÿकार¸या त²ांची व कमªचायाªची
नेमणूक देखील केली जाते. संशोधन कायाªकåरता आवÔयक असणारी मािहती अंतगªत
मागाªने िकंवा बाĻ मागाªने गोळा केली जाते. Âयामुळे Öवतंý िवभाग असÐयामुळे खचª वाढतो.
वेळ वाढतो. परंतु Óयवसायाची धोरणे व महßवाचे िनणªय घेÁयासाठी अशा िवभागाची मदत
होते.
(३) िवपणानं संशोधनातील बाĻ Óयावसाियक संÖथेची मदत Help from
Professional / outside Agencies in Marketing Research) :
यात िवपणन संशोधन करÁयासाठी बाĻ Óय वसाय संशोधन करणाöया संÖथांची मदत
घेतली जाते. आपÐया संÖथेतील Óयĉéकडे वेळ नसÐयास िकंवा अितशय नाजूक
गुंतागुंती¸या समÖया िनमाªण झालेÐया असÐयास अशा बाĻ Óयवसाियक संÖथांची मदत
घेतली जाते. या संÖथांकडे त² सÐलागार मंडळी उपलÊध असतात. Âयां¸या ²ानाचा व
मागªदशªनाचा फायदा िमळवता येतो. उदाहरणाथª जािहरात संÖथा, िविशĶ िवपणन संशोधन
संघटना, ÓयवÖथापकìय सÐलागार संÖथा, यां¸यामाफªत संशोधन केले जाते. munotes.in

Page 118

िवपणन संशोधन - II
118 वरील सवª घटकांचा सिवÖतर अËयास केÐयानंतर आपणास असे Ìहणता येते कì, ÿÂयेक
Óयवसा ियकांना िवपणन संशोधन करता येत असले तरी नेमकì कोणती पĦत Öवीकारावी
ती Âयांना जाÖत सोयीÖकर पåरणामकारक ठरेल याची Âयांनाच िनवड करावी लागते. काही
संÖथा एकाच वेळी दोन िकंवा तीन पĦतéचा उपयोग करतात. ÂयाĬारे सहज संशोधन
कłन घेतले जाते. Ìहणजेच िवपणन संशोधनासा ठी िकती व कोणÂया पĦतéचा अवलंब
करावा यावर Óयवसाियकांना बंधन नसते.
४.४ िवपणन संशोधन िवभागाची संघटना रचना (STRUCTURE OF MARKETING RESEARCH DEPARTMENT) Óयापार जगातील सवªच उīŌगसंÖथांना िवपणन संशोधन करावे लागते. हे संशोधन िविवध
उĥेशाने केले जाते. उदा. िवøìची आकडेवारी गोळा करणे, कायाªचे मुÐयमापन करणे,
भिवÕयकालीन अंदाज Óय³ त करणेसाठी, úाहकाची मािहती गोळा करणे इ. हे संशोधनाचे
कायª एकतर अंतगªत िवभागामाफªत िकंवा बाĻ / बिहगªत िवभागा माफªत केले जाते. अंतगªत
िवभागात Öवतंý संशोधन िवभाग चा लू कŁन संशोधनाचे कायª पूणª केले जाते. िकंवा
संÖथेतील िवøì िवभागात एक उप िवभाग शाखा काढून ÂयाĬारे संशोधन कायª पूणª केले
जाते. या ÿÂयेक िवभागाचे काही फायदे तोटे आहेत. Âयाचा अËयास पुढील ÿमाणे करता
येतो. िवपणन संशोधन िवभाग अंतगªत िवभाग बाĻ िवभाग िवøì िवभागातील Öवंतý िवपणन जािहरात Óयावसाियक एक उप िवभाग संशोधन िवभाग संÖथेमाफªत संशोधन संशोधन िवभागामाफªत
४.४.१ अंतगªत िवपणन संशोधन रचना (DESIGN OF INTERNAL MARKETING
RESEARCH DEPARTMENT)
अ) िवøì िवभागातील एक उ पिवभाग / शाखा (Marketing Research as a part of
Sale Department):
येथे उīोगसंÖथेमÅये Öवतंý िवपणन संशोधन िवभागाची Öथापना न करता िवøì
िवभागातच एका उपिवभागांची िनिमªती केली जाते व Âया शाखेमाफªत िवपणन संशोधनाचे
कायª चालते. अशामुळे उīŌगसंÖथेला आवÔयक तेवढेच मयाªिदत संशोधन करता येते.
िवपणन संशोधन कायाªसाठी लागणारी सवª मािहती उīोगातील इतर िवभागातून िकंवा बाĻ
ľोतातून गोळा केली जाते. लहान व मÅयम कंपÆयांना ही पĦत अिधक सोयीÖकर ठरते.
जेÓहा लहान ÿमाणावर व मयाªिदत संशोधन करावयाचे असते तेÓहा ही िवपणन संशोधन
संघटन रचना फायदेशीर ठरते. munotes.in

Page 119

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
119 (अ) िवøì िवभागातील एक उपिवभाग / शाखा :- फायदे (Advantages):
१) आिथªक (Economical) :
िवपणन संशोधन हे संÖथेमाफªत केले जाते. Âयामुळे कमªचाऱयां¸या वेतनावर होणाöया
खचाªत बचत होते. तं² व Öवतंý ÓयवÖथापकì य वगª नेमÁयाची गरज नसते. उīोग
संÖथेतील कमªचारी वगª व साधन सामुúीचा वापर केला जातो. Âयामुळे खचाªत बचत होते.
२) आवÔयकतेÿमाणे संशोधन (Research According to N eeds):
िवøì िवभागातील एका उपिवभागामाफªत संशोधन होत असÐयाने अितशय महßवां¸या
आवÔय कतेÿमाणे, गरजेनुसार िवपणन िवषयक समÖया सोडिवÁयासाठी क ÿÔ ना ची
उकलकरणे ण करीता [ता संशोधन ÿकÐप हाती घेतले जातात. Âयामुळे अनाठायी व
अनावÔयक िवपणन संशोधन टाळले जाते.
३) योµय समÆवय (co-ordination) :
या संघटन रचनेमुळे िवøì िवभाग व संशोधन िवभागाती ल कमªचाöयामÅये सतत संपकª येत
असÐयाने Âयां¸यात सहकायाªची भावना एकोÈपा िनमाªण होतो. तेच कमªचारी िवøì व
संशोधन करीत असÐयाने कामामÅये समÆवय साधता येतो. पåरणामकारक सं²ापन
आढळून येते. संशोधन अÐपवेळेमÅये पूणª करता येते.
४) सोयीÖकर (Suitable ):
लहान व मÅयम आकारा¸या उīŌगसंÖथाना या ÿकारे संशोधन करणे फायदेशीर असते.
जाÖत पैसा, वेळ, खचª करावा लागत नाही. संशोधनाची गरज मयाªिदत असÐयाने लहान
उīोगाना ही पĦत सोयीÖकर ठरते. अिधक / अितåर³ त खचª करÁयाची आवÔयकता
नसते. संशोधनास तांिýक व मोठया ÿमाणावरील िविवध मािहतीची गरज नसते. अशावेळी
हा संशोधन िवभाग सोयीÖकर ठरतो.
५) कायª±म Óय³ ती (Efficiency) :
जेÓहा संशोधनासाठी तं² व कायª±म Óयĉìची गरज नसते. तेÓहा अशा िवभागामाफªत
संशोधन केले जाते. िविøिवभागातील तं² व कायªकारी Óय ĉìचे सहाÍय घेऊन संशोधन
केले जाते. Âयामुळे िवशेष तं² Óयĉìची गरज भासत नाहीत.
६) Âवरीत िनणªय (Quick decision) :
िवपणन संशोधन हे िवøì िवभागामाफªत अंतगªत िवभागांतगªत केले जात असÐयाने Âवरीत
मािहती गोळा करता येते. संशोधन अहवालातील सूचना, िशफारशी चा अवलंब Âवरीत करता
येतो. तसेच बाजारपेठेतील अडचणीनुसार Âयात आवÔयक बĥल Âवरीत केले जातात.
Âयामुळे िवपणन िवषयक Âवरीत िनणªय घेणे ÓयवÖथापकìय वगाªस श³य होते.

munotes.in

Page 120

िवपणन संशोधन - II
120 ७) उĥेश (Objective) :
अशा िवभागामाफªत संÖथेतील समÖयानुसार व उĥेशानुसार संशोधन केले जाते. संÖथेचा
गरजेनुसार, उĥेशानुसार संशोधन Âवरीत करता येते.
८) पåरणामकारकता (effectiveness) :
िवपणन संशोधन कायाªची रचना ही िवøì िवभागाचाच एक भाग असÐयाने Âयांचा
बाजारपेठेतील वाÖतिवकतेशी सतत संपकª येत असतो. Óयवसायाची िवपणन िवषयक गरज ,
ÿÔ न, समÖया, िवøì िवभागातील कमªचाöयांना अिधक पåरिचत असÐयाने संशोधन कायª
जाÖत पåरणामकारकरीतीने करता येते.
(ब) िवøì िवभागातील एक उपिवभाग / शाखा :- तोटे (Limitations ):
१) मोठया संÖथाना सोयीÖकर नाही (Not suitable for big institutions) :
मोठया उīोग संÖथाना अशा ÿकारची रचना करणे आिण िविøिवभागामाफªत संशोधन
कŁन घेणे श³ य होत नाहीत. कारण िवøì िवभागास जाÖत कामाचा ताण असतो. ÿचंड
उलाढाल व िविवध उÂपादने असÐयाने िवøì िवभागातील कमªचाöयाकडे वेळ, ®म उपलÊध
नसतात. मोठया उīŌग संÖथेतून सतत संशोधन करावे लागत असÐयाने व संशोधनाची
ÓयाĮी मोठी असÐयाने िवøì िवभागामाफªत केलेÐया संशोधनास मयाªदा पडतात.
२) पंरपरागत पĦत (Traditional process):
ही पंरपरागत व जुनी पĦत असÐयाने ÿÂय± िवपणन संशोधनास उपयु³ त नाहीत. िवøì
िवभागामाफªत फĉ मािहती / आकडेवारी गोळा केली जाते. Âयावर संशोधन केले जात
नाहीत. अशा संशोधनास दुÍयम महßव िदले जाते.
आधुिनक तंý²ान व शाľीय पĦतीने संशोधन केले जात नाही. तं² Óय³ ती उपलÊध
नसतात Âयामुळे योµय पåरपूणª, शाľीय , संशोधन होत नाही.
३) Öवतंý अिÖतÂव नसते (Not independent existence) :
संशोधनाचे कायª िवøì िवभागातील कमªचाöयामाफªत केले जात असÐयाने िवøì
िवभागातील अटी िनयमानुसार, अडचणीÿमाणे संशोधन ÿकÐपामÅये बदल होतात. Âयामुळे
संशोधनक°ाªस Öवातंý नसते. पुवªúह दिषत संशोधन अहवाल तया र केला जातो.
४) िवशेषीकरणाचा लाभ नसतो (No benefit to specialization) :
संशोधन हे तांýीक व शाľीय पĦतीने केले जाते. तसेच ते कुशल Óयĉìचे कायª आहे. परंतू
अंतगªत संशोधन िवभागामाफªत संशोधन केÐयास संÖथेतील Óयĉìकडे तसे शाľीय,
तांýीक ²ान नसते. Âयामुळे संपूणª संशोधनाचा दजाª आपोआपच खालावतो. दजाªिहन
संशोधन होते. वेळ व खचª वाया जातो.
munotes.in

Page 121

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
121 ५) मयाªिदत संशोधन (Limited Research) :
आज¸या ÖपधाªÂमक युगात सतत दज¥दार संशोधन करणे आवÔयक असते. परंतू अंतगªत
िवøì िवभागामाफªत गरजेÿमाणे व ताÂपुरता ÿÔ नांसाठी संशोधन केले जाते. Âयामुळे
सशोधनावर मयाªदा पडतात. िवÖतृत, Óयापक , सखोल संशोधन करता येत नाही.
ब) Öवतंý िवभागामाफªत संशोधन (Separate Marketing Research) :
काही उīोगसंÖथा आपÐया कायाªलयात एका Öवतंý िवपणन संशोधन िवभागाची Öथापना
करतात. या िवभागामाफªत संपूणª उīोग संÖथेतील िविवध िवभागातील समÖया , ÿÔ न
सोडिव Áयासाठी संशोधन केले जाते. या िवभागाचा ÿमुख ÓयवÖथापक हा िवपणन संशोधन
ÓयवÖथापक असतो. Âया¸या हाताखाली िविवध िवषयातील तं² व कुशल कमªचारी
असतात. Âयांना Öवतंý शाखा व अिÖतÂव असते. ºया उīोग संÖथेमÅये िवपणन
संशोधनाचे कायª िवÖतृत ÿमाणात करावयाचे असते. अशा मोठया मोठया कंपÆयामधून
Öवतंý िवपणन संशोधन िवभागाची Öथापना केली जाते. Âयामुळे संशोधनाचे कायª उÂकृĶ व
कायª±मतेने तं² Óय³ ती¸या मागªदशªनाखाली चालते.
आज¸या ÖपधाªÂमक, जागितकìकरण युगात Öवतंý संशोधन िवभागाची Öथापना करणे ही
काळाची गरज आहे. Âयामुळे उīŌगसंÖथेस पुढील फायदे - तोटे होतात.
(अ) Öवतंý िवभागामाफªत संशोधन:- फायदे (Benefits or advantages) :
१) शाľीय संशोधन (Scientific Research) :
Öवतंý िवभागाची Öथापना कŁन पĦतिशर व शाľीय पĦतीने संशोधन करता येते.
संशोधनास आवÔयक असणारा पैसा, वेळ, साधनसामुúी खचª कŁन संशोधनाची ÿत , दजाª
उÂकृĶ ठेवता येतो. Óयावसायातील कमªचारी वगाªकडून संशोधन होत असÐयाने
आिथªकŀĶया खचª कमी येतो.
२) पåरणामकारकता (effectiveness) :
Öवतंý संशोधन िवभागाची उīŌग सÖथेमÅये िनिमªती केलेली असÐयाने कमªचारी वगª
आÂमीयतेने व ÖवयंÖफुतêने Âयात सहभागी होतात. तसेच आपला संÖथेला कशाची गरज
आहे यांची जािणव असÐयाने संशोधन कायाªत ते आवÔयक ते बदल करतात. Âयामुळे एकूण
संशोधन शाľीय व पåरणामकारक होते.
३) Âवरीत िनणªय (Quick decision) :
उīोगसंÖथेमÅये Öवतंý संशोधन िवभाग असÐयाने सतत वषªभर िनयिमतपणे संशोधनाचे
कायª चालू असते. Âयामुळे अशा गोळा केलेÐया मािहती¸या आधारे िवपणन िवषयक, सहज
Âवरीत िनणªय घेता येतात. िवøì िवभाग व संशोधन िवभाग यामÅये समÆवय असÐयाने
िवøì वाढीकरीता उपाय योजना सूचिवता येतात. िवøìत वाढ होऊन नावलौिकक वाढतो.
munotes.in

Page 122

िवपणन संशोधन - II
122 ४) पåरपूणª व सÂय अहवाल (Full and True Reporting) :
Öवतंý संशोधन िवभागाकडून संशोधनाचे कायª सतत चालत असÐयाने संशोधन अहवाल हे
पåरणामकारक , पåरपूणª व पूवªúहमु³ ्त व वाÖतव आिण ÿÂय± अमंलबजावणी करता येणे
सारखे असतात. सवª मािहती तÃये Öवत: गोळा केलेली असÐयाने अहवाल सÂय व बरोबर
तयार होतात.
५) खचाªत व वेळेत बचत (Cost and Time saving ):
बाĻ संशोधन संÖथाची िनवड केÐयास मोठा ÿमाणावर खचª होतो. तसेच अंितम अहवाल
येणेसाठी फारच वेळ लागतो. ते आपले काम आपÐया सोई व वेळेनुसार करीत असÐयाने
Âवरीत समÖया सोडिवता येत नाही. याउलट Öवतंý िवभागामाफªत संशोधन केÐयास
तुलनाÂमक खचª कमी येतो. वेळ कमी लागतो. Âवरीत अहवाल ÿाĮ होतात आिण योµय
वेळेमÅये समÖया सोडिवता येतात. Âयामुळे आिथªक बचत होते.
वरील फायदे िशवाय,
 Óयावसाियक गुĮता राखता येते,
 आपÐयाच कमªचाöयां¸या अनुभवाचा फायदा होतो.
 सशोधनात सातÂय राखता येते.
 पåरिÖथतीनुसार संशोधन करता येते
 Âवरीत िनणªय घेता येतात.
 या िवभागाची सेवा इतर िवभागांना देता येते.
 Óयावसाियक तÂवांचे पालन करता येते.
यामुळे बाĻ संÖथेचे फायदे िमळतात.
(ब) Öवतंý िवभागामाफªत संशोधन:- तोटे (limitation) :
१) खिचªक (very costly) :
संÖथेने Öवतंý संशोधन िवभा गाची Öथापना केÐयास संÖथेस मोठया ÿमाणावर पगारावर
खचª करावा लागतो. वेगळे कायाªलय, साधनसामुúी, तं²Óयĉìची नेमणूक करावी लागते.
Âयाचा आिथªक भार कंपनीवर पडतो. Âयामुळे असे Öवतंý सशोधन िवभाग खिचªक ठरते.
२) पूणªपणे वापर नाहीत (Not fully utiliz ation) :
Öवंतý िवभागाची Öथापना केÐयानंतर संशोधनास िवषय, समÖया नसÐयास कमªचारी
वगाªचा, साधन सामुúीचा पयाªĮ वापर करता येत नाही अनेक मोठया उīोगातून या
िवभागात अितåरĉ कमªचारी, तं² Óयĉìची नेमणूक झालेली असते. Âयामुळे Âयांचा परीपूणª
वापर होत नाही. कंपÆयाना कमी काम कŁन जाÖत पगारावर खचª कराव लागतो. munotes.in

Page 123

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
123 ३) लहान कंपÆया अशा िवभाग Öथापन कŁ शकत नाही (Not useful to small
Institution) :
लहान व मÅयम कंपÆयाकडे भांडवलाची कमतरता असÐयाने अशा ÿकार¸या Öवतंý
िवपणन संशोधन िवभागाची िनिमªती कŁ शकत नाही. तसेच सेवा देणाöया कंपÆया,
अÐपÿमाणावर उÂपादन करणाöया कंपÆया, Öथािनक संÖथा यांना आिथªकŀĶया परवडत
नाहीत. Ìहणून अशा Öवतंý संशोधन िवभागाची Öथापना ते कŁ शकत नाहीत.
४) Óयावसाियक ŀĶीकोन ( Professional approach) :
आज¸या ÖपधाªÂमक युगात िवपणन संशोधनाकडे एक Óयवसायातील महßवाचे
ÓयवÖथापकìय कायª या ŀĶीकोनातून पािहले जाते. Âयामुळे Öवतंý संशोधन िवभागापे±ा
बाĻ Óयावसाियक संशोधन संÖथा हे कायª जाÖत योµय पåरणामकारक रीतीने कŁ शकतात.
Âयामुळे अशा िवभागाची गरज भासत नाही.
५) पूवाªनुभव (prior Experience) :
िविवध मोठया कंपÆयानी Öवतंý संशोधन िवभागाची Öथापना कŁन सुĦा Âयांना Âयात
अपे±ेÿमाणे यश िमळालेले नाहीत. असा भूतकालीन अनुभव आहे. याउलट बाĻ संशोधन
Óयावसाियक संÖथा. अपेि±त फायīा देतात तसा अनुभव आहे. Âयामुळे Öवतंý िवभागाची
गरज भासत नाही.
६) पूवªúह ŀĶीकोन (Bias Approach) :
Öवतंý संशोधन िवभागातील कमªचारी हे पगारी असÐयाने उ¸च ÓयवÖथापकìय वगाªस हवा
असणारा अहवाल तयार कŁन देतात. िकंवा काही िवभागातील दोष, उिणवा झाकून
ठेवÁयाचा ÿयÂन करतात. Âयामुळे संपूणª संशोधन पूवªúह दुिषत असते.
वरील दोषािशवाय
 Öवतंý संशोधन िवभागा¸या कायाªमÅये लालफìतपणा,
 अयोµय वापर ,
 Óयावसाियक ŀĶीकोन नसणे,
 िदंरगाई,
 वेळखाऊपणा,
 संशोधनात तोचतोचपणा इ. दोष मयाªदा िदसून येतात. munotes.in

Page 124

िवपणन संशोधन - II
124 ४.५ Óयावसाियक बिहगªत िवपणन संशोधन संÖथाची भूिमका (ROLE OF MARKETING RESEARCH BY PROFESSIONAL
AGENCIES) अ) Óयावसाियक बाĻ िवपणन संशोधन संÖथा (Professional Agencies ):
Óयवसाया¸या िविवध समÖया सोडिवणेसाठी अिलकडे िविवध Óयावसाियक संशोधन संÖथा
िनमाªण झालेÐया आहेत. Âयाचे मु´य उिĥĶ आपÐया úाहकां¸या वतीने िवपणन संशोधन
करणे. आज भारतात अशा Óयावसाियक संशोधन करणाöया अनेक संÖथा िनमाªण झाÐया
आहे. उदा. जािहरात संÖथा, िविवध िवपणन संघटना, भारतीय िवपणन संशोधन क¤þ,
ÓयवÖथापकìय तं² सÐलागार मंडळे इ. अशा संÖथा िविवध ÿकारचे िवपणन िव षयक
संशोधन सतत करीत असतात. या संÖथा खाजगी िकंवा शासकìय ÿितिनधी Ìहणून कायª
करतात. तसेच असंघटीत सÐलागार मंडळे असतात. Ļा बाĻ संशोधन संÖथा सतत
Óयवसायासंबंधीची मािहती गोळा करतात व जाहीर करीत असतात. िवपणन संशोधनाचे
काय¥ पåरणामकारक शाľीय व पĦतशीर होणे साठी या संÖथा िविवध िवषयातील तं²ाची
नेमणूक करतात. आधूिनक साधनसामुúी, संगणकÿणाली, इ.चा वापर करतात. Âयाचा
फायīा Âयां¸या úाहकवगाªस कŁन देतात.
लहान कंपÆया व मोठया कंपÆया आपÐया महÂवा¸या व Âवरीत संशोधन कायाªसाठी अशा
संÖथाची मदत घेतात. िवशेषीकरणाचा आिण शाľीय संशोधनाचा फायīा घेÁयासाठी
मोठया कंपÆया अशा संÖथाची नेमणूक करीत असतात. अशा Óयावसाियक बाĻ संशोधन
संÖथेकडे बरीच मािहती, तÃये आकडेवारी उपलÊध असÐयाने एकूण संशोधनाचा खचª
अÐप येतो, वेळ कमी लागतो, तं² Óयĉìचे मागªदशªन, सहकायª िमळते. या पĦतीचे पुढील
फायदे - तोटे सांगता येतील.
अ) Óयावसाियक बाĻ िवपणन संशोधन संÖथा:- फायदे: (Advantages)
१) िवशेषीकरणाचा लाभ (Specialization) :
बिहÖथ Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथा Ļा मुळातच Óयापारी तÂवावर Öथापन
झालेला अ सतात. िविवध िवषयातील तं² संशोधक वगª, ÿिशि±त कमªचारी वगª अīावत
यंýसामुúी, िविवध सगंणक आ²ावली (Software) इ. अशा संÖथाकडे उपलÊध असतात.
Âयाचा फायदा úाहक कंपÆयाना िमळतो.िविवध िवपणन ÿÔ नांची उकल व उपाय योजना
शाľोĉ पĦतीने तयार असÐया ने úाहक कंपÆयांना Âवरीत संशोधन कŁन िमळते. Âयांना
आपली उिदĶे साÅय करणे श³ य होते. अशा Óयावसाियक संÖथाकडे िवशेष सेवा देणारे तं²
Óयĉì उपलÊध असतात. Âयाचा फायदा घेता येतो.
२) अिथªक बचत (Cost saving) :
अंतगªत Öवतंý संशोधन िवभाग Öथापन करणे व Âयावर खचª करÁयापे±ा बाĻ संशोधन
संÖथेमाफªत अÐप खचाªत संशोधन कŁन िमळते. Âयां¸याकडून िविवध ÿकारचे मागªदशªन
िमळते. Âयामुळे उīोगसंÖथा¸या संशोधन खचाªत बचत होते. वेळेमÅये बचत होते. अÐप
िकंमती मÅये दज¥दार संशोधन बाĻ संÖथा देतात. Âयामुळे आिथªक बचत होते. munotes.in

Page 125

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
125 ३) तं² संशोधकाचा फायदा (Expert Staff) :
बाĻ संशोधन करणाöया संÖथाकडे िवपणन संशोधन ±ेýातील िविवध ÿकारचे अनुभवी तं²
व ÿिशि±त कमªचारी उपलÊध असतात. अशा संशोधकां¸या अनुभवाचा व ²ानाचा फायदा
úाहक कंपÆयांना घेता येतो. आपÐया úाहक कंपÆयांना मािहती¸या व तÃयां¸या
िवĴेषणासाठी, ÖपĶीकरणासाठी विगªकरणासाठी मदत करत असतात. तसेच िवपणनातील
िविवध अडचणी सोडिवणेसाठी मागªदशªन सहकायª करीत असतात.
४) अīावत सेवा (Auxiliary Services) :
बाĻ संÖथा आपÐया úाहक कंपÆयांना आधूिनक व अīावत सेवा उपलÊध कŁन देतात.
आवÔयक तेवढयाच ÿमाणात संशोधन करीत असतात. Âयामुळे वेळेचा व पैसा¸या अपÓयय
टाळला जातो. Ļा संÖथा साहाÍयकारी सेवा उपलÊध कŁन देतात. उदा. जािहरातीची
मांडणी करणे, जािहरातीची चाचणी करणे, जनजागृती करणे इ.
५) लहान उīोगाना फाय देशीर (Beneficial to small firms) :
लहान लहान उīŌगाना कंपÆयांना अंतगªत िवभागामाफªत संशोधन करणे आिथªकदुĶया
परवडत नाही. परंतू Ļा बाĻ संÖथा अÐप खचाªमÅये संशोधन कŁन देतात. तसेच Ļा बाĻ
संशोधन संÖथा सामाÆयपणे िवपणन ±ेýातील समÖयाबाबत सतत संशोधन करीत
असतात. Âयाचा फाय दा लहान लहान उīोगाना िमळतो. कोणÂयाही ÿकारचे संशोधक
कमªचारीवगª न नेमता तं² व अनुभवी संशोधक वगाªकडून मागªदशªन व सहकायाªचा फायदा
घेता येतो.
६) अचूक व वाÖतव संशोधन (Prefect and True Research) :
बाĻ Óयावसाियक संशोधन संÖथा Öवतंýपणे िन:प± पातीपणे संशोधन करीत असÐयाने
संशोधन अहवाल, िनÕकषª, िशफारशी वाÖतव व अचूक असतात. अंतगªत िवभागामाफªत
संशोधन केÐयास कमªचारी वगाªचा पूवªúहदूिषतपणा ÿभाव संशोधनावर पडत असतो. परंतू
बाĻ संशोधन संÖथा ýयÖथ Óय³ ती असÐयाने कोणÂयाही ÿकारचा ÿभाव , पूवªăह
दूिषतपणा संशोधन कायाªत नसतो. सवª अहवाल बरोबर अचूक व वाÖतव िÖथती दशªक
असतात.
७) मोठया ÿकÐपाकरीता योµय (Useful to large firms) :
अंतगªत संशोधन िवभागावर कामाचा ताण असÐयाने ते मोठया ÿकÐपावर िकंवा िवशेष
संशोधन ±ेýामÅये कायªकरीत नाहीत Âयामुळे बाĻ Óयावसाियक संÖथाकडून मोठे ÿकÐप,
गुंतागुती¸या समÖया सोडिवणे फायदेशीर ठरते. Âयां¸याकडे ÿंचड तÃये, मािहती उपलÊध
असतात. Âयाचा उपयोग कŁन घेता येतो.
८) सतत संशोधन (Continuous Research) :
बिहÖथ Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथा Ļा सतत िनयिमतपणे िवपणन िवषयक
ÿÔ नांवर संशोधन करीत असतात. ते िनयिमतपणे दुकानां¸या अंके±णाĬारे, घाऊक munotes.in

Page 126

िवपणन संशोधन - II
126 Óयापारी वगाª¸या सव¥±णातून सतत काहीना काही मािहती गोळा करीत असतात. Âया
मािहतीचा उपयोग लहान उīोग उÂपादक संÖथाना होत असतो.
९) माÅयमे संशोधन (Media Research):
बाĻ संशोधन िवभागामाफªत आधुिनक माÅयमे संशोधन करणे श³ य आहेत. तसेच दुरदशªन
दशªकांचे सव¥±ण करणे फायदेशीर ठरते. माÅयमे दशªकांचा सÓह¥करणे सहज श³ य होते. ते
काम अंतगªत िवभागामाफªत होणे श³ य नाहीत.
१०) Öवतंý संशोधन (Separate Research) :
बाĻ संशोधन संÖथाचे संशोधन हे Öवंतý व पूवªúहमुĉ असते. Âयामुळे úाहक संÖथांना
आपले डावपेच व िवपणन ÓयवÖथापन करणे, िनयोजन करणे श³ य होते. बाĻ Óयावसाियक
संÖथा िनरपे± ŀĶीने संशोधनाचे कायª करीत असÐयाने संशोधन अहवालात
प±पातीपणाची श³ य ता नसते. संशोधन कामात िवलंब व िदरंगाई, दुलª± होÁयाची श³ यता
नसते.
वरील ÿमाणे बाĻ Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथा माफªत संशोधन कŁन घेतÐयास
अनेक लहान उīोग संÖथाना फायदे िमळतात. तर मोठया उīोगांना आपआपÐया
उÂपादनामÅये, ÓयवÖथापनामÅये अिधक लàय देणे श³ य होते. असे असले तरी Ļा ÿकारे
बाĻ संÖथा माफªत संशोधन केÐयास पुढील तोटे / मयाªदा िदसून येतात.
ब) Óयावसाियक बाĻ िवपणन संशोधन संÖथा :- तोटे / मयाªदा (Limitation) :
१) गुĮतेचा अभाव (Lack of secrecy) :
बाĻ Óयावसाियक संशोधन संÖथाना आपÐया िवपणन संशोधन समÖयेसंबंधीची अंतगªत
मािहती तÃये īावी लागत असÐयाने Óयावसाियक गुĮता पाळली जात नाही. बाĻ संशोधन
संÖथा हया मािहतीचा उपयोग Öपधªक Óयावसाियकांकरीता कŁ शकतात. मािहतीचा
गैरवापर होऊ शकतो.
२) खिचªक व वेळेखाऊ पĦत (Costly and Time consuming) :
Ļा Óयापारी तÂवावर कायªकरीत असÐयाने लहान लहान संशोधनाकरीता सुĦा जाÖत फì
आकारली जाते. अनेक वेळा úाहकसंÖथेची गरज पाहóन फì ची आकार णी कमी / जाÖत
केली जाते. तसेच उÂकृĶ संशोधन संÖथेची िनवड करणे, Âयांना मािहती देणे, नंतर संशोधन
करणे, आिण अंितम अहवाल ÿाĮ करणे Ļा मÅये खूप वेळ जातो. Ìहणून ही पĦत
वेळखाऊ ठरते.
३) असंबंधीत िनÕकषª (Unrelated Findings) :
अशा बाĻ संÖथांना अंतगªत उिĥĶे, संघटन रचना व ÓयवÖथापकìय डावपेच मािहत
नसÐयाने अनेक वेळा िवपणन संशोधनाचे िनÕकषª चुकìची असंबंधीत, अवाÖतव असतात.
Âयामुळे संशोधनावरील खचª व वेळ वाया जातो, सुचिवलेÐया िशफारशीची अमंलबजावणी
करता येत नाहीत. munotes.in

Page 127

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
127 ४) सं²ापनात अडचणी (Lack of Commu nication) :
अनेक वेळा बाĻ संशोधन संÖथा व अंतगªत िवøì िवभाग यामÅये समÆवय नसतो.
संदेशवहन योµय ÿकारे होत नाहीत. लाल फìतीचा कारभार चालत असÐयाने संशोधनास
वेळ लागतो व खचª वाढतो. अयोµय िवषयाÆतंर कŁन संशोधन केले जाते.
५) कालमयाªदा (Limitation of ti me):
बाĻ संशोधन संÖथा आपÐया वेळेनुसार, आवडीनुसार, सोयीनुसार संशोधन करीत
असतात. Âयामुळे अिधक कालावधी लागतो. बाजारातील पयाªवरणीय िÖथती बदलÐयास
संपूणª संशोधन िनÕफळ होवू शकते. Âयामुळे काळमयाªिदत संशोधन होणे आवÔयक असते.
वरीलÿमाणे बाĻ संशोधन िवभागाचे तोटे - मयाªदा सांगता येतो. असे असले तरी
अिलकडील जागितकìकरण व खाजगीकरणामÅये Öपधाª वाढÐयाने सतत संशोधन
करÁयाची गरज असÐयाने अशा Óयावसाियक संशोधन संÖथेमाफªत संशोधन कŁन घेणे
फायदेशीर ठरते.
४.६ भारतातील िवपणन संशोधन संÖथा (MARKETING RESEARCH A GENCIES IN INDIA) आज¸या ÖपधाªÂमक व आधूिनक काळामÅये भारतात िवपणन सशोधनास फारच महßव
ÿाĮ झाले आहे. िवपणनाचा िवÖतार व Öपधाª खूप वाढÐयाने भारतातील Óयवसाय व
उīोगाचे ल± िवपणन संशोधनाकडे वळले आहे. आज¸या ÖपधाªÂमक जागतीक िवपणन
±ेýामÅये िवपणन संशोधनाचे महßव जलदगतीने वाढतच आहे. िवपणन संशोधनाची ÓयाĮी,
गरज, िवकास आिण िवÖतार िदवस¤िदवस वृिĦंगत होत आहे. देशातील अनेक कंपÆयानी
Öवत:¸या Óयवसायात अंतगªत िवपणन संशोधन िवभागाची Öथापना केली आहे. तर बöयाच
लहान / मोठया संÖथानी िवपणन संशोधन कायाªसाठी बाहेरील बाĻ िवपणन संशोधन
संÖथावर अवलंबून रहाणे पसंत केले आहे. Âयामुळेच िवपणन संशोधन ±ेýात अनेक
Óयावसाियक संÖथा भारतात कायªरत आहे. Ļा Óयावसाियक संÖथा úाहकांना िविवध
ÿकार¸या संशोधनाÂमक सेवा पुरिवतात. िहंदुÖथान िलÓहर सार´या काही थोडयाच
कंपÆयाना पूणªपणे अंतगªत िवपणन संशोधन िवभागावर खचª करणे फायदेिशर ठरतो. बऱयाच
इतर मोठया /लहान कंपÆया खचª करणे परवडत नाही.
संशोधनाचे महßव आिण आवÔयकता मािहत असली तरी अशा संÖथा आपÐया िवपणन
िवषयक समÖयासाठी सोडिवणे साठी थोडीशी िकंमत देवून सेवा िवकत घेतात. भारतात
Óयावसाियक तÂवावर चालणाöया िवपणन संशोधन संÖथानी काय¥ सुŁ केले आहे.
भारतातील िवपणन संशोधन संÖथा (Indian Marketing Research
Institutions) :
१) ऑपरेशÆस åरसचª गृप (Operation Research Group) (ORG):
या Óयावसाियक संशोधन संÖथेची Öथापना िवøम साराभाई यांनी इस१९६० मÅये केली व
Âया गृपþवारे सवªÿथम भारतात िवपणन संशोधन िवषयक सेवा देणे सुŁ केले. Âयांनी munotes.in

Page 128

िवपणन संशोधन - II
128 सुŁवातीस िकरकोळ ±ेýातील सव¥±ण केले. तसेच भारतामÅये िविवध úाहकोपयोगी वÖतू
िवøìचे मुÐयमापन व संशोधन यावर बरेच का मे केलीत. आज भारतातील सुमारे १००
पे±ा जाÖत कंपÆया िवशेषत: औषधे, जािहरात , दुकानाचे ऑडीत इ. माÅयमातून संशोधन
केले जाते. अनेक Óयावसाियक व िकरकोळ िवøेते सव¥±णाचा फायदा घेतात, इस१९७९
मÅये भारतातील पिहले वाचक सव¥±ण पूणª केले.
(i) ऑगª व मागª (ORG & MRG) Ļा संÖथा िवपणन िवषयक िविवध ÿकार¸या सेवा
पुरिवतात. Ļा संÖथेचे मु´या कायाªलय बडोदा येथे असून मुंबई,कलक°ा , िदÐली , चेÆनई व
बंगलोर Ļा िठकाणी िवभागीय कायाªलये आहेत. िह संÖथा úाहकांची मागणी, अंदाज,
िवतरण िनयोजन , ÿकÐप ÓयवÖथा पन, िकरकोळ चाचणी अंके±ण इ. बाबत सेवापुरिवते
तसेच ऑगª िह Óयावसाियक संÖथा, औषधी¸या िकरकोळ दुकानांचे अंके±ण, पशुखाī व
औषधीची दुकाने, जािहरात संÖथा, आिण úाहकोपयोगी वÖतू िवøìची दुकाने यांचे अंके±ण
कŁन देते.
२) नॅशनल कौÆसील ऑफ अँÈलाइड इकॉनािमक åरसचª (National Council of
Applied Economic Research) (NCAER) :
ही भारतातील अúगÁय Óयावसाियक संÖथा आहे. इस१९८६ मÅये Ļा संÖथेने भारतीय
úाहकांचे सव¥±ण कŁन चार अहवाल ÿकािशत केले. हग संÖथा उपयोिजत अथªशाľीय
संशोधनावर कायª करते. भारतातील úाहक व बाजारपेठा या िवषयांवर ही संÖथा िनयिमत
ÖवŁपात संशोधन करीत असते. भारतातील ÿसार माÅयमांशी लोकांचा पåरचय यावर
संशोधन करतांना या संÖथेने सुमारे १००० खेडयातून जवळजवळ ५ लाख कुंटुबांकडून
मािहती गोळा केली. भारतातील ÿÂयेक िजÐहयाचा Âयांनी सÓह¥ केला ही संÖथा भांडवल
बाजारचे काय¥ व मुÐयमापन यावर देखील संशोधन करीत असते. “नॅशनल माक¥ट मॉनेटर
१९८७ ” Ļा नावाने ही सव¥±ण ÿिसĦ आहे.
३) इंिडयन माक¥ट åरसचª Êयुरो (Indian Marketing Research Bureau ) (IMRB):
िहंदुÖथान थॉमसन या संÖथेने १९७१ मÅये या Êयुरोची Öथापना केली. जागितक एम.आर.
बी गृप जवळचे संबंध असलेÐया या संÖथेला राÕůीय, आंतरराÕůीय संशोधन तंý²ानाचा
आपोआपच लाभ होतो. १९७१ पासून ही संÖथा सवª Óयावसाियक तंýे, यंý सामुúी
असलेली पåरपूणª आिण राÕůीय Öतरावरील िवपणन संशोधन संÖथा Ìहणून नावलौिकक
ÿाĮ केला आहे. ही संÖथा आपÐया úाहक संÖथाना िविवध ÿकार¸या सÐलागार सेवा
पुरिवते. ÂयामÅये जािहरात पूवª चाचणी, úाहकांचे सव¥±ण, ÿोÂसाहान संशोधन, वÖतू
चाचणी , िवपणन चाचणी , इ. चा समावेश होतो. राÕůीय वाचिनयता सÓह¥, Óयावसाियक
वाचिनयता सÓह¥, िवपणन व úाहक खरेदी सÓह¥ आिण Óयĉìगत उÂपादन खरेदी सÓह¥ इ.
िवषयावर संÖथेने संशोधन केलेले आहेत.
४) माक¥िटंग अँÆड åरसचª गृप (Marketing & Research Group) (MARG):
ही एक मुंबईतील िवपणन संशोधन संÖथा आहे. तीचे úाहक संÖथा भारतभर पसरलेÐया
आहेत. मागª ही संÖथा वैय³ तीक गरजेÿमाणे व सामुिहक गरजेनुसार िवपणन संशोधन सेवा
पुरिवते. या संÖथेचे दोन वेगवेगळे खास िवभाग आहेत. munotes.in

Page 129

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
129 १. िमिडया सचª: हा िवभाग िविवध माÅयमांचा अËयास करतो.
२. िमिडया Èलॅिनंग: हा िवभाग मा Åयमांचा गुणाÂमक संशोधनावर कायª करतो.
५) माक¥िटंग åरसचª अँÆड अँडÓहासरी सिÓहªसेस (Marketing Research and
Advisory Service (MRAS) :
ही भारतातील िवपणन संशोधन ±ेýातील अúगÁय संÖथा आहे. ही संÖथा आपÐया úाहक
संÖथाना िवपणन संशोधना बरोबरच सÐलागार Ìहणून सेवा ÿदान करते. तसेच िविवध
ÿकार¸या सेवा सÐलागार Ìहणून मागªदशªन करीत असते. भारतातील लहान मोठया
उīŌगांना िवपणन िवषयक अनेक ÿकार¸या सेवा पुरिवत असते.
६) पाथ फाईडसª इंिडया (Path Finders India) (PFI) :
िलंटास - Lintas Ļा जािहरात संÖथेमाफªत पाथ फाईडसª इंिडया Ļा संÖथेची Öथापना
करÁयात आली. Ļा संÖथेने मोठया ÿमाणावर भारतीय गृिहणीचे सव¥±ण केले आहे. Âयात
८३ úाहकोपयोगी वÖतूं¸या सशोधनाचे Öवंतý अहवाल ÿकािशत केले आहे. या संÖथेने
भारतातील úाहकांचा ŀĶीकोन व मानिसकता या िवषयांवर संशोधन केले आहे. ही संÖथा
िनयिमतपणे बोधिचÆह, जािणव , जािहरात , व जािहरातीचा पåरणाम , माÅयमाĬारे होणारी
जािहरात व Âयाचा सामाÆय úाहक वगाªवर होणारा पåरणाम यांचा अËयास करीत असते.
यािशवाय िविवध माÅयमांĬारे संदेशवहनाचा पåरणाम, ŀĶीकोन , आिण माÅयमादारे
जािहरातीमुळे होणारी मानिसकता यावर संशोधन करीत असते. टी. Óही वरील जािहरातीची
पूवª चाचणी कŁन िदली जाते इ. सेवा उपलÊध कŁन देते.
७) िहÆदूÖथान थॉमसन असोिशएड्ट् िल. (Hindustan Thomson Associates.)
(HTA):
भारतातील एक ÿिसĦ व अúगÁय िवप णन संशोधन ±ेýातील ही एक कंपनी आहे. १९६०
पासून शहरी व úािमण बाजाराची मोठया ÿमाणावरील मािहती ही संÖथा ÿकािशत करीत
असते. या संÖथेचे दोन ÿकाशने आहेत. १) थॉमसन अबªन माक¥ट इंडे³स् २) थॉमसन
Łरल माक¥ट इंडे³स. या इंडे³स चा महÂवाचा उपयोग / उिĥĶे Ìहणजे भारतातील िविशĶ
शहर िकंवा úािमण भागातील बाजारातील सामÃयªशाली Öथळे / घटना बाबत मािहती
उपलÊध कŁन देणे होय.
थॉमसन अबªन माक¥ट इंडे³सĬारे शहरातील úाहकांची मािहती िदली जाते. उदा. सा±रता ,
लोकसं´या, उīŌगधंदा, रोजगार , िवøìकर इ. बाबत सखोल मािहती आकडेवारी उपलÊध
कŁन िदली असते. भारतातील सुमारे ९०० शहरी भागाचे अ,ब,क बाजारपेठेमÅये िवभागणी
केली आहे. Âयामुळे úाहकसंÖथाना िवपणन िवषयक संशोधन करतांना नमुना िनवड
करतांना या मािहतीचा उपयोग होतो. ही िनद¥शांक बĥलची मािहती िवपणांना
संशोधनाकåरता शहरे िनवडÁयासाठी उपयुĉ ठरते. Âयानुसार िनवडक शहरातील नमुने
घेऊन सव¥±नाĬारे िवøì डावपेच आखता येतात. munotes.in

Page 130

िवपणन संशोधन - II
130 थॉमसन Łरल माक¥ट इंडे³ सĬारे भारतातील úािमण भागातील जवळपास ३८३ िजÐहे या
कåरता िनवडले असून ÂयाÓदारे úाहकांची मािहती उपलÊध कŁन िदली जाते. उदा.
सा±रतेचा दर, शेतकयाªची सं´या,बागायती व िजरायती ÿमाण, जिमनधारणा , जलिसंचन
±ेýफळ, पशुधन इ. बाबत मािहती गोळा केलेली असते. ÂयाĬारे úािमण बाजारपेठेतील
डावपेच, संÖथेचे घोरण,िनयोजन करÁयासाठी Âयाचा उपयोग होतो.
८) ए.सी. नीलसेन कंपनी (A.C.Nielsen Company):
ही एक जागितक Öतरावर िवपणन संशोधन करणारी व िमýप±ाना सेवा देणारी संÖथा
आहे. ती सÅया जागितक Öथरावर एकूण १०० पे±ा अिधक देशातील ९००० संÖथांचे
संशोधना कåरता कायªरत असून ित¸याĬारे िविवध सेवा व मािहतीचे ÿसारण केले जाते.
Âयापैकì एक महßवाची सेवा Ìहणजे Âयां¸याÓदारे 'िनलसेन िकरकोळ िनद¥शांक पĦती'
(Nielsen Retail Index System) ÿिसĦ केला जातो. Ļा कंपनीĬारे बाजारपेठ
संशोधन, úाहक संशोधन,व िविवध सेवा बाबत संशोधन केले जाते.úाहकांबĥल व
िवपणीबĥल अचूक व िवĵासाहª तÃये पुरिवली जातात. िनलसेन कंपनीĬारे जवळपास
जगातील ९०% लोकसं´या सव¥±णात येत असून िह कंपनी मागील १०० वषा«पासून
कायªरत आहे, Âयामुळे Ļा कंपनीची एक जागितक िवपणन संशोधन करÁयाöया संÖथा मधून
नेतृÂवसंÖथा Ìहणून ओळख िनमाªण झाली आहे.
या कंपनीचे संÖथापक िम. अथªथूस सी िनलसेन यां¸या नावावłन या कंपनीचे नाव
नीलसेन असे ठेवलेले आहे. हे कंपनीमÅये इंिजनीयर या पदावर काम करतात. या कंपनीची
Öथापना १९२३ मÅये झालेली असून ही कंपनी सामाÆयपणे गुणव°ा चाचणी आिण
úाहकांना खरेदी बाबत मागªदशªन करते. या संÖथेचे āीदवा³य “जागितक Öतरावरील
úाहकांना व Óयापारी वगा«ना मोठ्या ÿमाणात संशोधन कłन मािहती देणे” या
कंपनीमÅये सुमारे ३२ हजार लोक १०० देशांमधून काम करतात. या कंपनीĬारे िकरकोळ
Óयापारांचे मोजमाप केले जाते. ÂयामÅये िवøì आिण िकंमत यांची मािहती गोळा केली जाते.
úाहक संघ व हÖत Öकॅनर Ĭारे úाहकांचे वतªनाचा अËयास कłन इतर िविवध ±ेýाची
मािहती Óयवसाियक संÖथांना िदली जाते.
ही कंपनी पुढील ÿकार¸या सेवा आपÐया अिशलांना देतात.
(अ) úाहक संशोधन (Consumer Research) :
१. úाहकां¸या खरेदीचे वतªन ÂयामÅये िकंमत, अिभÿेरण व िवपण िम® याबाबत मािहती
देतात.
२. या कंपनीचे नेटवकª सुमारे अडीच लाख कमªचारी वगª 25 देशांमधूनअसून Âयाचा Óदारे
úाहक वतªनाचे िनरी±ण केले जाते.
३. नवीन úाहक पोयोगी वÖतू कåरता अंदाज भिवÕय संशोधन केले जाते.
४. úाहक संघाचे संशोधन केले जाते.
५. úाहकांचा ŀिĶकोन ,खरेदी वतªन, úाहक समाधान , बोधिचÆह व इतर गोĶéबाबत
संशोधन केले जाते. munotes.in

Page 131

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
131 (आ) माÅयम संशोधन (Media Research) :
१. नीलसेन माÅयम संशोधन कंपनी Ĭारे माÅयमे संबंिधत सेवांबाबत संशोधन कłन
मािहती िदली जाते. उदा. टीÓही व केबल यां¸या दशªकांवर िनयंýण व िनरी±ण कłन
जािहरात संÖथांना मािहती िदली जाते.
२. पीआरपी बाबत संशोधन कłन िविवध ÿकारचे कायªøम तयार केले जातात. तसेच
जािहरातीचा पåरणाम व जािहरातीचे मूÐयमापन ची मािहती व तÃये गोळा कłन सेवा
िदली जाते.
३. रेिडओ, टीÓही, Æयूज पेपर या माÅयमे Âयांचे दशªक यांचे िनरी±ण कłन मािहती गोळा
केली जाते.
४. िÓहिडओ गेम, िविवध खेळातील खेळाडू आिण सामािजक संÖथा यांचे िनरी±ण कłन
मािहती गोळा केली जाते. तसेच या संÖथेमाफªत टेिलफोन सव¥ मधून संगणकावर
अËयास करणारे, इंटरनेट वापरणारे, िÓहिडओ गेम खेळणारे, यांची मािहती व तÃये
गोळा केली जातात.
(इ) िनलसेन यांची ऑनलाईन सेवा (Nielsen’s Online services) :
१. यामÅये ही कंपनी ऑनलाईन दशªक, िकरकोळ दुकाने, सामािजक úुप Âयांचे म¤बर, टू
Óहीलर , टे³Öटाईल यांची मािहती ऑनलाईन गोळा कłन िदली जाते.
२. टीÓही, इंटरनेट, मोबाईल िडÓहाईसेस, या यांिýक साधनांचा वापर करणायाªची मािहती
गोळा कłन ती मािहती सतत ÿकािशत केली जाते.
३. ऑनलाइन गुणव°ापूणª सेवा व बाजारपेठेतील िहÖसा, úाहकांचे समाधान,
इले³ůॉिनक िडÓहाइसेस व Âयां¸या भाग याबाबतची मािहती गोळा कłन ऑनलाईन
ÿकािशत केली जाते. या पĦतीने ही कंपनी िवपणाने संशोधन ±ेýामÅये कायª करताना
िदसून येते.
यािशवाय भारतात अनेक िवपणन िवषयक संशोधन करणाöया Óयावसाियक, खाजगी संÖथा
कायªरत आहे उदा. टाटा, िकलōÖकर , åरलांयÆस् इ. कंपÆयांनी Âयाचे Öवत:चे सÐलागार
सेवा सुŁ केÐया आहेत.Âया¸यामाफªत ते समाजाला व आपÐया úाहक संÖथाना संशोधन
कŁन देतात.
४.७ जािहरात संÖथा व िवपणन संशोधन (ADVERTISING AGENCIES & MARKETING RESEARCH) शासन , लहान संÖथा, मोठया कंपÆया खाजगी, सावªजनीक कंपÆयांना लोकिÿय होणाचे एक
संदेश देणारे साधन Ìहणजे जािहरात होय. अÐपकालावधी मÅये जनजागृती करणारे संदेश
देणारी यंýणा Ìहणजे जािहरात होय. जािहरात संÖथा िवपणन संशोधना¸या कायाªत
महÂवाची भूिमक बजावतात. आधूिनक काळात जािहरात संÖथेकडे िविवध िवषयातील तं²,
अनुभवी ÿिशि±त कमªचारी वगª असतो. तसेच अīावत यंýसामुúी संगणकìय ÿणाली munotes.in

Page 132

िवपणन संशोधन - II
132 उपलÊध असÐयाने िवपणन संशोधन कायª Ļा संÖथा अितशय कायª±मतेने,
पåरणामकारकपणे करतात. अिलकडे मोठमोठया जािहरात संÖथा आपÐयाच संÖथामÅये
एक Öवतंý िवपणन संशोधन िवभाग िनमाªण करतात. úाहकांसाठी संशोधनाचे िविवध
ÿकÐप व सव¥±णाचे कायª िÖवकारतात. जािहरात संÖथाना बाजारपेठेतील पेठेतील
पयाªवरणाचा व úाहकवतªनाच अंदाज असतो. Ìहणून Ļा जािहरात संÖथा िवपणन
संशोधनात मोलाची भूिमका पार पाडतात.
भारतातील काही मोज³या ÿिसĦ जािहरात संÖथा पुढीलÿमाणे सागंता येतात:
१) कॅåरऑन अँडÓहािसंग एज¤Æसी,
२) िचýा अँडÓहाझéग बॉÌबे,
३) एÓहरेÖट अँडÓहाझéग बॉÌबे
४) िहंदुÖथान थॉमसन असोिशयशन बॉÌबे
५) िलनटास इंडीया बॉÌबे
६) मुþा कÌयुनेकेशन अहमदाबाद
७) आर . के. Öवामी अँÆड असोिशयशन मþास इ.
भारतातील जािहरात संÖथाची गुणाÂमक व सं´याÂमक वाढ. िवÖतार होतांना िदसून येते.
१९३९ मÅये शासकìय दरबारी १४ जािहरात संÖथाची नŌदणी झालेली होती. आज
भारतात सुमारे ४०० पे±ा जाÖत कायªरत आहेत. जािहरातदार संÖथा अिलकडे
Óयावसाियक व ÓयवÖथापकì य कौशÐये वापरतात. अनेक भारतीय जािहरातदार संÖथा तर
िवपणन संशोधन ±ेýामÅये िवकसीत देशातील जािहरातदार संÖथा अिधक चांगÐयाÿकारे
कायª करीत आहे. Âयामुळे अनेक आंतरराÕůीय कंपÆया भारतीय संÖथाबरोबर सामजÖय
करार करÁयास उÂसुक आहेत.
जािहरात संÖथाना बाजारपेठेतील पयाªवरणाचा अËयास व अंदाज असतो िविवध
बाजारपेठामधील िवøेते, दलाल , अिभक°¥ आिण úाहक Ļां¸याशी Âयांचा सातÂयाने संबंध
येत असतो. बाजारातील Ļा घटकां¸या मािहतीचा व जनसंपकाªचा उपयोग िवपणन
संशोधनात करता येतो. भारतीय बाजारपेठा िदवस¤िदवस अिधक िवÖतारीत , िवकसीत
आिण ÖपधाªÂमक होत आहे. अशा तीĄ Öपध¥¸या काळात व जागितकìकरणाचा युगात
जािहरात संÖथाची िवपणन संशोधनात असलेली भूिमका खूपच महßवाची आहेत.
१) जािहरात संÖथा Öवत: जािहरात तयार करतात आिण कोणÂया माÅयमाĬारे ÿकािशत
करावयाची Âया चे िनयोजन कŁन देतात
२) अिलकडे Öथािनक भाषेतून जािहरात अिधक उपयु³ त व पåरणामकारक होणे साठी
तयार केली जाते. munotes.in

Page 133

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
133 ३) Ļा संÖथा िवपणन संशोधन, úाहक संशोधन, वÖतूची जीवन काळातील िÖथती,
बाजारपेठेतील िहÖसा, आिण जािहरात संशोधन असे उपøम राबिवतात.
४) थॉमसन Łरल अँÆड अबªन इंडे³स मुळे संशोधकांना उÂपादकांना, Óयापारी वगाªस
फारच फायदा होतो.
५) आय. एम. आर. बी माफªत दुरदशªन मापन (1.॥१.?) सतत केले जाते. Âयामुळे
दुरदशªनवर िदलेÐया जािहरातीचे मुÐय मापन करता येते.
६) भारतातील अनेक जािहरात संÖथा, अिभक°¥, उÂपादकांना उÂपादन िनयोजन,
बोधिचÆह , नाम, संवेķन, करणेसाठी मदत व मागªदशªन करतात.
७) अनेक जािहरात संÖथा Öवत:च Öवतंý िवपणन संशोधन िवभागाची िनिमªती कŁन
कायª करीत असतात. Âयाचा फायदा Âयां¸या úाहक संÖथाना कŁन िदला जातो
८) जािहरात संÖथा तं² अनुभवी Óयĉìकडून, संशोधकां¸या मदतीने िवपणन संशोधनाचे
कायª कायª±मतेने व जलदगतीने, गुणाÂमक दज¥दार करतात. Âयामुळे úाहक उīŌगाना
Âयाचा फायदा होतो.
थोड³यात जािहरात संÖथा Ļा िवपणन संशोधना¸या कायाªत मोलाची भूिमका पार
पाडतात.
४.८ िवपणन संशोधनातील नैितक मुÐये / Óयावसाियक ÿमाणके (ETHICAL ISSUES IN MARKETING RESEARCH) आज¸या ÖपधाªÂमक व जागितकìकरणा¸या युगात िवपणन संशोधनाचे महßव िदवस¤िदवस
वाढत आहे. आजची बाजारपेठ ही úाहकानुवतê असÐयाने úाहकां¸या आवडी - िनवडी
जोपासÁयासाठी सतत संशोधन करावे लागते. संशोधना िशवाय अिलकडे उÂपादन करता
येत नाहीत. लहान कुटीर, लघूउīŌग िकंवा मोठे उīŌगाना सुĦा िवपणन संशोधन करावे
लागते. Âयामुळे Ļा ±ेýामÅये Óयावसाियक संशोधन संÖथाची वाढ होत आहे. या बाĻ
Óयावसाियक संशोधन संÖथानी आपÐया úाहक संÖथाना योµय व दज¥दार सÂय वाÖतव
सेवा पुरवाÓया अशी अपे±ा असते. आपÐया úाहक संÖथाना संशोधन सेवा पुरिवतांना
Âयांनी Óयावसाियक ÿमाणके व नैितकते¸या आधारावरील िवचारवृ°ी पाळावी अशी अपे±ा
असते.
िवपणन संशोधनात नैितकते बĥल काही ÿÔ न उभे राहतात. Âयाचा िवचार करणे गरजेचे
असते. ºया गोĶीमुळे úाहकांची फसवणूक, िदशाभूल िकंवा आधारभंग केÐयासारखे असते.
तेÓहा िवपणनाची वृ°ी िकंवा Óयावसाियक पंरपरागत पĦती िकतीही वैध असो, ितथे
नैितकतेचा ÿÔ न उभा राहतो.
िवपणन संशोधनातील नैितकता Óयवसायातील िवNjवासाशी संबंधीत आहे. िवपणन संशोधन
Ìहणजे ºया Óयवसायासाठी कायª केले जात आहे. Âया संÖथे¸या भावी ÿगतीसाठी मािहती
गोळा कŁन Âयाचे िवNjलेषण करणे व काही सूचना, िशफारशी करणे, यासाठी िदलेली ती
एक सेवा असते. ही सेवा देतांना संशोधक संÖथेने नैितक मागाªचा वापर करावा िह अपे±ा munotes.in

Page 134

िवपणन संशोधन - II
134 आहे. इि¸छत िवपणन संशोधना¸या कायाªसाठी मािहती िमळिवतांना बाहेरील संशोधन
संÖथा िकंवा अंतगªत संशोधन याकडे ÿÂयेक Óयवसायीक संशोधकांचे ल± īायाला हवे.
िवपणन संशोधन कायª योµय पĦातीने वाÖतव आिण सÂयतेने पूणª Óहावे आिण Âयातून
िनघालेले िनÕकषª हे ºया काही िनवडलेÐया घटना, नमुना, तÃयावर आधारीत असावे. Âया
ÿसंगांचे अचूक वाÖतव ÿितिबंब असले पािहजेत.
अशा Óयावसाियक ÿमाणकांचा नैितक गोĶीचा उपयोग केÐयास संशोधक संÖथेस, úाहक
संÖथेस नावलौकìकपणा, िवNjवास आ िण िकतê ÿाĮ होते. िवपणन संशोधन करणे हा एक
Óयवसाय असÐयाने Âया Âया Óयावसाियकांनी सभासदांनी ही Óयावसाियक नैितकमूÐये
पाळली पािहजेत. सवª सामाÆयपणे खालील ±ेýात िह नैितक मुÐये पाळली, जोपासली
पािहजेत. Ìहणून िवपणन संशोधकांनी आपले कायª नैितक मागाªवłन चालावे यासाठी
खालील गोĶी ल±ात ठेवणे गरजेचे असते.
१) वाÖतव िनदशªक मािहती (to show the ethical Information) :
जेÓहा िवपणन संशोधनाचे िनÕकषª वतªमानकालीन पåरिÖथतीÿमाणे िकंवा भिवÕयकाळातील
पåरिÖथती ÿमाणे असतात. तेÓहा ते नैितकतेला धŁन असतात. Âयांची िनÕप°ी होÁयाची
श³ यता खुप चांगली असते. Ìहणजे संशोधनात ÿÂय± घडणाöया व घडू शकणाöया घटनांचे
ÿितिनिधÂव असते. या उलट जेÓहा िनÕकषª ÿÂय±ात येÁयाची श³ यता कमी असते. तेÓहा
ते संशोधन काही ÿमाणात िनती बाĻ ठरते.
२) अचूकवणªन (Accurate Description) :
िवपणन संशोधकाकडून बाजारपेठेत जे काही घटत असते Âयाचे अचूक ÖपĶीकरण व वणªन
अपेि±त असते. एखादा िविशĶ āँड कोणÂया वयोगटातील úाहक खरेदी करतात ? कंपनीचे
कोण कोण Öपधªक आहेत? संशोधकाने केवळ संबंिधत वाÖतव व वतªमानकािलन मािहती
गोळा कŁन अचूक वाÖतव िनÕकषª काढले पािहजेत. िनतीबाĻ मािहतीतून गैर संबंधीत
अवाÖवव मािहतीच गोळा होते. Âयामुळे संशोधन कालबाĻ व िनितबाĻ ठरते.
३) िविवध घटंकाचा अËयास (Study of various factors) :
बाजारपेठेचा अËयास करतांना संशोधकाने िवपणनातील एक घटक बदलला तर Âयाचा
अंितम िनÕकषाªवर कसा पåरणाम होते व िकती पåरणाम होईल हे पािहले पािहजेत. Âयामुळे
अंÂयत िनंयिýत व रचनाबĦ पĦतीने संशोधक संशोधन कायाªची आखणी करतो. व अशा
िनयोजनबĦ आखणीमुळे इतर पåरणाम होणार नाही. अशा ÿकारे िविवध घटकात बदल
झाले तर काय घडू शकते. हे जाणणे िवपणन संशोधकासाठी अÂयंत उपयु³ त ठरते तर
िविवध घटकांचे पåरणाम योµयåरतीने लàयात घेतले नाहीतर संपूणª संशोधन कालबाĻ व
िनतीबाĻ ठरेल.
४) िनतीला धŁन वतªन : नैितक काय¥ (Behavior according to ethical ):
१. िवपणन संशोधनाचा िवøìचा एक मागª Ìहणून वापर टाळणे.
२. अवाजवी अितåर³ त मुलाखती टाळाÓयात. munotes.in

Page 135

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
135 ३. ÿÔ नांना ÿितसाद देणाöया Óय³ तीचा िवचार न करणे िकंवा अितåर³ त गैरफायदा घेणे
असे ÿकार टाळावेत.
४. श³ य असेल तर मुलाखती िशवाय संशोधन तंýाचा वापर करणे.
५. सव¥±ण करतांना उ°रदाÂयाची मािहती , नावे कुठेही जािहर कŁ नये आÔ वासने
पाळावीत
६. संशोधनाचा हेतू व संÖथेचा नाव, उĥेश उ°र दातास कळिवले पािहजेत.
७. उ°रदाÂयांना खोटी आÔ वासने, खोटया सवलती देवू नये.
८. संशोधन अहवालात अितåर³ त आकडेवारी तांिýक शÊद, ि³लĶ र चना नसावी , आपले
संशोधन फारच उ¸च व पåरपूणª दजाªचे आहे. असे भासवू नये. असे वतªन िनती बाĻ
असते.
९. संशोधन अहवालामÅये अवाÖतव, खोटी, िदशाभूल करणारी मािहती आकडेवारी देवू
नये.
१०. संशोधनाचे कायª करतांना ÿामाणीकपणा, तÂपरता , पåरणामकारकता , दजाª इ. गोĶी
पाळाÓयात. तरच तो अहवाल व संशोधन हे नैितकतेने झाले आहे असे Ìहणता येते.
५) Óयावसाियक िनितम°ा (Professional ethic) :
िवपणन संशोधनातील Óयावसाियक िनितम°ा िकंवा नैितकता ही पुढील घटकासंदभाªत
Óयĉ करता येते.
१. उ°रदाते
२. úाहकसंÖथा (अिशल)
३. संशोधन संÖथा
४. Óयावसाियक संशोधन
५. लोक/ जनता
१. उ°रदाते संदभाªत िनितम°ा (Ethic for respondent) :
(१) ÿÂयेक उ°रदाÂयाला Öवत:चे खाजगी ह³क असतात. तो Öवत: ठरवू शकतो िक
कोणती मािहती दयावी िकंवा कोणती मािहती देवू नये. Âयामुळे संशोधकाने खाजगी
ÿÔ न योµय पातळीवर िवचारावेत. munotes.in

Page 136

िवपणन संशोधन - II
136 (२) पुÆहा - पुÆहा Âयाच उ°रदाताच मुलाखत घेऊ नये Âयाचा सोयीनुसार व
िठकाणाÿमाणे मुलाखत ¶यावी. तसेच पूवª परवानगी िशवाय मुलाखत घेवू नये व
जाहीर कŁ नये.
(३) उ°रदाÂयास जबरदÖती कŁ नये. संशोधनात भाग ¶यावा िकंवा नाही हे ठरिवÁयाचा
अिधकार उ°रदाÂयास असतो. जबरजÖती केÐयास ते नैितकतेला धŁन नसते. असे
ÿसंग टाळावेत.
(४) उ°रदाÂयाची मािहती गुĮ ठेवÁयात यावी. Âयाची मानिसकता शै±िणक पातळी,
समाजातील Öथान , बघून ÿÔ न िवचारवेत.
(५) उ°रदाÂयास संशोधनाचा हेतू, उĥेश अगोदर सागांवा. व अंितम िनÕकषª व अहवाल
Âयास सांगावा.
२. úाहकसंÖथा (अिशला) संदभाªत िनितम°ा (Ethical Issues relacting to
clients) :
(१) ÿÂयेक अिशलास Âवरीत, दजाªÂमक व वाÖतव पåरणामकारक सेवांची अपे±ा असते.
Âयावेळी अयोµय तांिýक रचना कŁ नये योµय वेळ व मुÐय आकारावे.
(२) असंबंधीत िवषयावर संशोधन कŁ नये Âयामुळे वेळ व पैसा वाया जातो.
(३) संशोधकाने आपÐया कुवतीनुसार िवषय िÖवकारावा अÆयथा संशोधनाचे कायª
िÖवकाŁ नये.
(४) संशोधनाचे कायª हे वाÖतव, दजाªÂमक व पåरणामकारक असावे. िनÕकषाªची व
िशफारशी अमलंबजावणी करता यावी.
(५) संशोधन अहवालाची भाषा असËय, तांिýक,ि³लĶ नसावी. जाÖत ÿमाणात
आकडेवारी नसावी. अहवाल िनंबंध वजा नसावा. अहवाल मुĥे सुत असावा.
(६) अिशलासाठी केलेले संशोधन कायª हे पूणªपणे गुĮपणे ठेवले पािहजेत. इ.
३. संशोधन संÖथे संदभाªतील िनितम°ा (Ethical issues relating to the
research firm) :
(१) संशोधन संÖथेस िमळालेले काम Âयांनी इतर दुसöया संÖथेस देवू नये. एकाच
िवषयावरील संशोधनाकरीता अनेक संÖथाना सांगू नये.
(२) संशोधन संÖथानी गोळा केलेली तÃये, मािहतीवर úा हक संÖथेने ह³क सांगू नये िकंवा
मािहती गोळा करणेसाठी एखादी िविशĶ पĦतीने िवकिसत केली असÐयास Âया
पĦतीवर अिशलाने ह³क सांगू नये.
(३) संशोधनास पुरेसा वेळ व पैसा उपलÊध नसÐयास कायª िÖवकाŁ नये. munotes.in

Page 137

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
137 (४) संशोधनाचा दजाª चांगÐया ÿतीचा ठेवून सतत अिशलाशी संपकाªत राहवे.
(५) अिशलाने संशोधनाचा उपयोग Öवत:¸या कंपनी करीता फायīासाठी करावा, इतंराना
Âयाचा फायīा देऊ नये. इ.
४.९ अंतªगत िवपणन संशोधन िवभाग व बाहेरील Óयावसाियक संशोधन िवभाग यातील फरक (DISTINGUISH BETWEEN IN - HOUSE
MARKETING RESEARCH AND O UT SIDE PROFESSIONAL
AGENCIES) अंतªगत िवपणन संशोधन िवभाग In -house Marketing Research Óयावसाियक संशोधन िवभाग
out side Professional Agencies १) अथª -Óयवसाय Öवतः¸या िवपणाने संशोधन िवभाग िनमाªण कłन त² Óयĉìची िनयुĉì करतात. बाहेरील Óयावसाियक िवपणना संशोधन
संÖथांकडून संशोधन ÿिøया भाडेतßवावर
कłन घेतÐया जातात २) खचª- ÿमाण या पĦतीत खचाªचे ÿमाण जाÖत असते ही पĦत आिथªकŀĶ्या परवडणारी व कमी
खिचªक असते ३) कामाचा दजाª- जर त² Óयĉé¸या सेवा िमळाÐया नाही तर कामाचा दजाª दुÍयम होतो या पĦतीत Óयावसाियक संÖथेकडे त² व पारंगत अनुभवी Óयĉì उपलÊध असÐयाने कामाचा दजाª गुणव°ा पूणª असतो ४) लविचकता- Öवतंý िवपणन संशोधन िवभाग अिधक लविचकता सवª ÿकारचे संशोधन ÿकÐप हाताळू शकतो तसेच अंतगªत कमªचाöयांची सोयीनुसार िनयुĉì करता येते बाĻ संशोधन संÖथेची िनवड केÐयास Âयाच कायाªसाठी िकंवा संशोधनासाठी दुसöया संÖथेची िनवड करता येत नाही गुĮतेचा ÿij िनमाªण होतो ५) वेळ- संशोधन कायª िनयिमतपणे होत असÐयाने िवपणानं संशोधन समÖये¸या अनुषंगाने कमीत कमी वेळेत संशोधन पूणª करता येते संशोधन संÖथेकडे अनेक उīोग उīोगांची िकंवा अिसलांची जबाबदारी असÐयाने संशोधनात िवलंब दुलª± Óयळखोपणा होÁयाची श³यता असते ६) प±पाती ŀिĶकोन- या पĦतीत संशोधना¸या िवĴेषणात िनवाªचनात व मािहती गोळा करÁयामÅये प±पातीपणा येÁयाची श³यता असते. Óयावसाियक संशोधन संÖथा िनरपे± ŀĶीने संशोधनाचे कायª करीत असÐयाने प±पातीपणा येत नाहीत. ७) कमªचारी -िनयिमत कमªचारी व उīोग संÖथेतील त² ÓयवÖथापक अनुभवी अिधकारी वगª संशोधन ÿिøयेत सहभागी होतात बाĻ संÖथेकडे िविशĶ िवषयाचे त² Óयĉì अनुभवी Óयावसाियक कमªचारी उपलÊध असतात Âयामुळे दज¥दार संशोधन सेवा िमळते ८) उपयुĉता- मोठ्या ÿमाणावरील उīोगांना आिथªक पाठबळ असÐयास Öवतंý िवपणाने संशोधन िवभाग सुł करणे श³य होते व ते फायदेशीर ठरते लहान ÿमाणावर उīोगधंदे गुंतागुंती¸या िवपणाने समÖयांचे संशोधन करÁयासाठी बाĻ Óयावसाियक िवपणाचा संÖथाच उपयुĉ ठरतात munotes.in

Page 138

िवपणन संशोधन - II
138 ९) गुĮता -Öवतः¸याच कमªचाöयांकडून संशोधन िवभागात कायª केÐयाने पूणªपणे गुĮता राखली जाते Âयामुळे Óयवसाियक डावपेच धोरणे बाहेर जात नाहीत. बाĻ Óयवसाियक संÖथेकडे Óयवसायातील गुिपते डावपेच धोरणे सांगावी लागतात Âयामुळे Óयवसायातील गुĮता राहत नाही.
४.१० सारांश आधुिनक युगात जागितक बाजारपेठेमÅये िटकून राहणेसाठी िवपणन संशोधन आवÔयक
आहे. Âयाकरीता ता ÓयवÖथापनाची व संघटनेची गरज भासते. िवपणन संशो! धनाचे
ÓयवÖथापन करणेसाठी िविवध पĦती आहेत Âयाचा अËयासकरणे आवÔयक असते. तसेच
शाľीय व पĦतीिशर संशोधन करणे करीता तं² Óयĉìची गरज असते. Âयांचे
मागªदशªनाखाली उपलÊध साधन सामुúी¸या वापरा करीता तं² Óयĉìची गरज असते.
Óयवसायांतगªत िवपणन संशोधनाकरीता िविवध िवभाग, िवøì िवभागामाफªत कायª करÁयात
येते. Âयामुळे वेगळा कमªचारी वगª नेमÁयाच गरज नसते. सवª मािहती व तÃये गोपिनय
राहतात. पंरतू Öवंतý िवभाग Öथापुन अिधक चांगÐया पĦतीने मोठया ÿमाणावर संशोधन
करणे फायदेिशर ठरते. असे असले तरी अंतगªत कमªचाöयामाफªत Óयावसाियक संशोधन
होत नाहीत Ìहणून बाĻ Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथा माफªत संशोधन कŁन घेणे
मोठया व लहान कंपÆयांना असते. भारतात अनेक संÖथा आहेत िक ºया Öवंतýपणे िवपणन
संशोधन कŁन देतात.
४.११ ÖवाÅयाय १) ÿÂयेक संघटनेमÅये Öवंतý िवपणन संशोधन िवभाग असावा का ? चचाª करा.
२) वैिशÕयेपूणª िवपणन संशोधन िवभागाची संघटन रचना ÖपĶ करा.
३) Öवतंý िवपणन संशोधन िवभागांचे फायदे /तोटे ÖपĶ करा.
४) िवøì िवभागातील एक भाग Ìहणून िवपणन संशोधन िवभाग यावर चचाª करा.
५) िवøì िवभागातील एक भाग Ìहणून िवपणन संशोधन िवभागांचे फायदे/ तोटे ÖपĶ करा
६) “Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथा” यावर िटÈपणी करा.
७) Óयावसाियक संशोधन संÖथा व जािहरातदार यांची िवपणन संशोधनात भूिमका ÖपĶ
करा.
८) Óयावसाियक िनितमुÐये ÖपĶ करा.
९) कोणÂयाही एका भारतीय Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथेचे कायª ÖपĶ करा.
१०) अंतगªत संशोधन िवभाग व बाĻ संशोधन संÖथा यातील फरक ÖपĶ करा. munotes.in

Page 139

िवपणन संशोधन ÓयवÖथापन
139 ११) बाĻ संशोधन संÖथाची आपण कशा ÿकारे िनवड कराल ते सांगा.
१२) थोड³यात िटपा िलहा
a) ऑपरेशÆस åरसचª गृप
b) नॅशनल कौÆसील ऑफ अँÈलाइड इकॉनािमक åरसचª
c) ए.सी. नीलसेन कंपनी
d) िहÆदूÖथान थॉमसन असोिशएड्ट् िल.
e) पाथ फाईडसª इंिडया
f) Óयावसाियक िनितमुÐये
g) िवøì िवभागातील एक भाग Ìहणून िवपणन संशोधन िवभाग
h) Öवतंý िवपणन संशोधन िवभाग

*****
munotes.in

Page 140

140 ५
िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
EMERGING ISSUES IN MARKETING RESEARCH
ÿकरण संरचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ संगणकìय युगात िवपणन संशोधन
५.३ ऑनलाईन िवपणन संशोधन
५.४ िवपणन संशोधनात सामािजक माÅयमांचा उपयोग
५.५ सेवा िवपणन संशोधन
५.६ िव°ीय िवपणन संशोधन
५.७ िव°ीय बाजार संशोधन
५.८ औīोिगक िवपणन संशोधन
५.९ सारांश
५.१० ÖवाÅयाय
५.० उिĥĶे  संगणकìय युगात िवपणन संशोधन महÂव समजून घेता येईल.
 ऑनलाईन िवपणन संशोधन कसे केले जाते ते समजून घेता येईल.
 िवपणन संशोधनात सामािजक माÅयमांचा उपयोग समजून घेता येईल.
 सेवा िवपणन संशोधन व िव°ीय िवपणन संशोधन समजून घेता येईल.
 िव°ीय बाजार संशोधनाचे महßव /भूिमका / काय¥ समजून घेता येईल.
 औīोिगक िवपणन संशोधन समजून घेता येईल.
५.१ ÿÖतावना ( Introduction) आज¸या आधुिनक काळात िवपणन संशोधनास फारच महßव ÿाĮ झाले आहे. कारण
आज¸या िवपणन ÓयवÖथेत झालेला बदल होय. गेÐया पÆनास वषाªमÅये Óयावसाियक
±ेýामÅये, बाजारपेठे मÅये फारच बदल झालेला िदसून येतो. औīोिगक øांती व संगणकìय
±ेýामÅये आिण संदेशवहन ±ेýातील øांÆतीकारक बदलामुळे úाहका¸या अपे±ा, गरजा,
आवडी – िनवडी इ. मÅये बदल झाला. Âयामुळे िवपणन संशोधनाची ÓयाĮी व गरज munotes.in

Page 141

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
141 िदवस¤िदवस Óयापक होत आहे. बदलÂया जागितकìकरण जर उदारीकरण व खाजगीकरण
या अथªÓयवÖथेत परंपरागत Óयावसाियक Óयापारी ±ेýा बरोबरच िवपणन संशोधन ±ेýाला
निवन संजीवनी िमळाली आहे. Ìहणूनच िवपणन संशोधनाचा उपयोग संगणकìय िवपणन,
सेवा, आंतरराÕůीय िव°ीय आिण औīोिगक ±ेýामÅये सुĦा उपयुĉ ठरत आहे. या
संदभाªतील िवपणन संशोधनाची भूिमका, ÓयाĮी, महßव, फायदे यांचा अËयास करणे
फायदेशीर ठरेल.
५.२ संगणकìय युगात िवपणन संशोधन (MAKETING RESEARCH IN INTERNET ERA) आज आपण २१ Óया शतकात आहोत. २० Óया शतका¸या उ°राधाªत धाªत संपूणª जगावर
संगणकìय ÿणाली व संगणकìय Óयापार Óयवहाराचा ÿभाव िनमाªण झालेला िदसून येतो.
संगणकामुळे अनेक ±ेýामÅये मानवी ®माची बचत झाली. कामे Âवरीत व सुलभ झाली.
आज सवª िवīाशाखेतील संशोधन कायाªसाठी व ²ान िपपासू िवīाथा«ची ²ान लालसा
±मिवÁयासाठी संगणकìय ÿणाली नेटवकª उपलÊध आहेत. आज Óयवसायातील Öपधाª,
रचना, ÓयवÖथापन ±ेýामÅये जागितकìकरण व उīा°ीकरणमुळे आमुलाú बदल झाला
आहे. अिलकडे तर वÖतू िवपणन, िव°ीय िवपणन , औīोिगक िवपणन , सेवा िवपणन इ.
निवन निवन ±ेýे उदयास येत आहे. ÂयामÅये संशोधनासाठी िविवध संधी व आÓहाने
आहेत. या संधीचा फायदा घेणे साठी इंटरनेचा वापर करणे आवÔयक ठरत आहे.
सīािÖथतीत जीवना¸या ÿÂयेक ±ेýात वाढÂया ÿमाणात संगणकाचा उपयोग केला जात
आहे. सामािजक संशोधनासाठी संकिलत केलेÐया ि³लĶ व जटील गुतांगुती¸या तÃयांचे
िवĴेषण करणे संगणकामुळे अितशय सोपे झाले आहे. भौितक व सामािजक िवषयात
संशोधन करणाöया संशोधकांसाठी संगणक हे अंÂयत उपयु³ त आहे.
संगणकाचा उपयोग करणे ही आज काळाची गरज आहे. संशोधन कायाªसाठी संकिलत
केलेÐया तÃयांचा संúह करणे, Âयावर संÖकार करणे, तÔये सांि´यकìय पĦतीने लावणे,
Âयाचे आलेख तयार करणे, इ. आिण Âया मािहतीचे संशोधन कायाªत िनÕकषª काढणे,
यासाठी उपयोग करÁया¸या ÿवृ°ीत िदंवसेिदवस वाढ होत आहे, याकरीता िविवध
ÿकार¸या संगणकìय आ²ावली तयार केÐया जात आहे.
उदा. SPSS / PCT (सामािजक संशोधनात सांि´यकìय ÿणालीचा उपयोग), सुàम
कॉÌÈयुटर करीता सांि´यकìय िवĴेषणाचा हा अितशय उपयुĉ असा ÿोúाम आहे. Âयामुळे
सव¥±ण आिण ÿयोगातील तÃयांचे पूणªपणे व लविचक ÖवŁपात िवĴेषण करणे, ÖपĶीकरण
देणे श³य होते.
या संदभाªत नेल फुड (Neil frude) चे “A Guide to SPSS” हे पुÖतक उपयु³ त आहे.
इंटरनेट िवपनाणास ऑनलाईन िवपणन िकंवा ई - िवपणन असेही Ìहणतात. २१ Óया शतक
हे इंटरनेट िवपणन Ìहणून ÿिसĦ आहेत.
munotes.in

Page 142

िवपणन संशोधन - II
142 अ) संगणकांची वैिशĶे (features of computer):
१) गती: मानवाला हाताने िहशेब करÁयासाठी काही आठवडे लागत होते. तेच काम
संगणकाĬारे काही स¤कदात केले जाते. आज संगणकामुळे मोठमोठया संशोधन
ÿकÐपाचे कायª सुलभ झाले आहे.
२) संचय / साठवणूक: संगणकामÅये सवª मािहतीचा संचय केला जातो व संशोधकास
हÓया असलेÐया वेळी ती मािहती उपलÊध कŁन िदली जाते.
३) यथाथª: संगणकाĬारे चुका होत नाही. संगणक ÿणालीमÅये चूक असÐयास, िकंवा
संगणकामÅये िबघाड झाÐयास चुका होÁयाची श³ यता असते. परंतू संगणकाĬारे चुका
होत नाहीत.
४) पåर®म: मानवा¸या काम करणा¸या काही मयाªदा आहेत. परंतू संगणक हे एक यंý
असÐयाने Âयावर पåर®म, थकवा, यांचा पåरणाम होत नाही.
५) Öवयंचिलत: संगणक हे एक Öवंयचिलत यंý आहे. एकदा संगणक ÿणाली
(software) तयार केले कì संगणक Öवत:हóन सवª ÿिøया पूणª करीत असतो.
संशोधकां¸या सूचनेनुसार संगणक Âयांची अंमलबजावणी Âवरीत करीत असतो.
६) िĬमान सं´या: संगणकास दोन सं´या समजतात. िĬमान पĦतीमÅये ० व १ या
सं´येĬारे सवª ÿणाली कायª करीत असते.
ब) इंटरनेट िवपणनाचे फायदे (Advantage s of Internet Marketing):
१) परंपरागत Óयवहारापे±ा अितशय जलत व उपयु³ त Óयवहार करता येतात.
२) इंटरनेटĬारे संदेशवहन करणेसाठी वेळ व जागा हे बंधन नसते. कोठून ही केÓहाही
संदेश देता - घेता येतात.
३) इंटरनेट Óयवहारामुळे वेळेची बचत होते. Âवरीत पैसे देता येतात. व वÖतूची पाठवणी
Âवरीत करता येते.
४) िवøेता व úाहक िकंवा उÂपादक - úाहक यांचेमÅये ÿÂय± संदेशवहन कŁन संपकª
साधता येतो. वÖतू िवøì¸या अटी व िनयम िदलेले असÐयाने ते वाचून खरेदीदार
Âवरीत Óयवहार पूणª कŁ शकतात.
५) इंटरनेट िवपणनामुळे आिथªक बचत होते. जािहरातीचा व मÅयÖथाचा खचª वाचतो
Âयाचा फायदा úाहक वगाªस अÐप िकंमतीमÅये वÖतू िमळतात हा होतो.
६) इंटरनेट िवपणनादारे úाहकां¸या ÿितिøया गोळा करता येतात. Âयानुसार पुढील ÓÖतू
उÂपादनात बदल करता येतो.
७) इंटरनेट िवपणनामुळे मुþािचÆहास, बोधिचÆहास एक नावलौकìक ÿाĮ करता येतो.
िवपणनाĬारे मोबाईलची िवøì कŁन अनेक कंपÆयानी आपला नावलौिकक वाढिवला
आहे. munotes.in

Page 143

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
143 ८) िवøते बाजारपेठेचा कल सतत जािहर करीत असतात. Âयाचा फायदा úाहक वगाªस
होतो.
९) Öथािनक, ÿादेिशक, राÕůीय Öथरावरील मािहतीचे िवĴेषण िदले जाते. उदा. मागणी
व पुरवठा, िकंमत, उपलÊधता इ.
१०) इंटरनेट िवपणनादारे चांगले संबंध ÿÖतािपत करता येतात. उदा. िनयिमत इ. मेल
करणे, इ- úेिटंग पाठिवणे इ.
११) इंटरनेट िवपणनात सामािजक माÅयमाचा वापर कŁन िवपणन करता येते.
१२) Öपधªकांचे डावपेजासंबंधीची मािहती इंटरनेट वर उपलÊध असÐयाने आपÐया िवपणन
डावपेच, उÂपादन िवपणन िनयोजन करतांना Âयाचा फायदा होतो.
५.३ ऑनलाईन िवपणन संशोधन (ONLINE MARKETING RESEARCH) अिलकडे िविवध कंपÆया आपला िनधाªरीत ÿे±कवगª, बाजारपेठ आिण उÂपादनाबाबत
मािहती गोळा करणे साठी ऑनलाईन संगणकाचा वापर करतात. Âयाकरीता इंटरनेटचा
वापर केला जातो. थोड³यात बाजापेठ, úाहक आिण उÂपादना बाबत मािहती गोळा
करÁयासाठी इंटरनेटचा वापर केला जातो.
ऑनलाईन िवपणन संशोधनामुळे संशोधकास पुढील फायदे िमळतात (Advantages
of online resea rch to the researcher):
१) िनधाªåरत ÿे±कवगª: ऑनलाईन िवपणन संशोधन करतांना मािहती गोळा करणे साठी
योµय व िनधाªरीत ÿे±क वगª िनवडता येतो.
२) ÓयाĮी: जागितक व िविवध ±ेýातील मािहती गोळा करणे साठी ऑनलाईन संशोधन
सोपे जाते. कोणतीही अडचण न येता िविवध देशातील नमुÆयाĬारे मािहती गोळा
करता येते.
३) खचाªत व वेळेमÅये बचत: ऑनलाईन संशोधनात Âवरीत संपकª साधला जातो. व
Âवरीत अÐप वेळे मÅये ÿे±काचा ÿितसाद ÿाĮ करता येतो. Âयामुळे हजारो
नमुÆयाĬारे मािहती गोळा करता येते.
४) संबंिधत तÃये: अशा संशोधनादारे गोळा केलेली मािहती, तÃये ही संशोधनासंबंधीत
असतात. कारण नमुने िनवडतांनाच योµय Óयĉìची िनवड केलेली असते.
५) गतीमानता: ऑनलाईन संशोधनात मािहती तÃये गोळा करÁयामÅये गतीमानता
असते. परंपरागत संशोधन पĦतीपे±ा जलद मािहती गोळा होते. अÐपकालाविध
लागतो. munotes.in

Page 144

िवपणन संशोधन - II
144 यािशवाय Åवनी व िचýफìतचा वापर करता येतो. एखाīा िविशĶ भागातील िवøìचा कल
समजतो. बाजारपेठेचा कल अजमावता येतो. úाहका¸या ÿितøìये ÿमाणे वÖतू उÂपादनात
बदल करता येतो.
ऑनलाईन िवपणन संशोधन करÁयाची पĦत ( Methods of Online Resear ch):
आज¸या काळात úाहक , िवøेते, घाऊक Óयापारी , उÂपादक सवªजण ऑनलाईनĬारे
Óयावसायाकरीता मािहतीची देवाण - घेवाण करीत असतात. याच मािहतीचा उपयोग
िवपणन संशोधनाकरीता केला जातो. Âयामुळे संशोधकसुĦा ÿÂय±åरÂया ऑनलाईन
Óयवहाराचा वापर करतात. ऑनलाईन संशोधनाकरीता एकतर बाĻ संशोधक संÖथाकडून
िकंवा आपÐयाच कमªचारीवगाªकडून मािहती गोळा कŁ शकतात. उīोगसंÖथा, कंपनी
पुढील पĦतीचा वापर कŁ शकते.
अ) ÿÂय± पĦत (Direct Online Research):
कंपनी आपÐया úाहकांना ऑनलाईन ÿÔ नावली पाठिवते व ÂयाĬारे ÿÂय± मािहती, Âयां¸या
ÿितिøया गोळा केÐया जातात. काहीवेळा ठरािवक úाहकांनाच ÿÔ नावली पाठिवले जाते.
Âयांचे कडून उÂपादनाबाबत, सेवेबाबत ÿितसाद Ìहणून मािहती गोळा केली जाते.
ब) सामािजक माÅयमे (Social Media):
इंटरनेट वरील िविवध सामािजक माÅयमांचा वापर संशोधनाकरीता केला जातो. अशा
वेबसाईटदारे úाहकाचे वतªन, समाजातील गटातील लोकांचे मत, यािवषयी मािहती गोळा
केली जाते. या पĦतीने ऑनलाईन संशोधन करता येते. Âयाकरीता कंपÆयानी व úाहकांनी
तयार असावे लागते. संगणकाचे व िविवध वेबसाईटची मािहती असावी लागते. मािहती
गोळा करणेसाठी ई - ÿÔ नावली, ई. मेल ÿÔ नावली, फाईल ÖवŁपात िकंवा डाऊनलोड
पĦतीने ÿÔ नावली पाठवून मािहती गोळा करता येते. तसेच “Keyword” पĦतीने तÃये,
मािहती ÿाĮ करता येते.
आज¸या आधूिनक संगणीकìय युगात िवपणन संशोधनाकरीता ऑनलाईन संशोधन करणे
आवÔयक व गरजेचे झालेले आहे.
५.४ िवपणन संशोधनात सामािजक माÅयमांचा उपयोग (USE OF SOCIAL MEDIA IN MARKETING RESEARCH) आज¸या संगणकìय युगात व बदलÂया संदेशवहन ÿणालीमÅये सामािजक माÅयमांची
भूिमका फारच महßवाची आहे. अिलकडे तर तŁणपीढी या सामािजक माÅयमांĬारे आपÐया
ÿितिøया देत असतात. Âयाचा उपयोग संशोधन करीता करता येतो. सामािजक माÅयमे हे
इंटरनेट व मोबाईल वरील उपयु³ त अँप आहेत. ÂयाĬारे शÊदरचना, आलेख, िचý,
िÓहडीओ, फोटो Âवरीत पाठिवता येतात. या माÅयमांचा उपयोग लोक आपÐया खाजगी,
Óयĉìगत कामाकरीता जाÖत करतात.
munotes.in

Page 145

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
145 खालील महßवाचे सामािजक माÅयमे आहेत:
१) फेसबुक (Facebook): यादारे ÿÂयेक Óयĉì आपÐया खाजगी जीवनातील फोटो,
फाईल, मेसेज, Óहीडीओ पाठिवत असतात.
२) ट्युटर (Twitter): ही एक Āì सुàममट सेवा ÿणाली आहे. ÂयाĬारे Óयĉì आपले
मत, िवचार, मेसेज ÖवŁपात जािहर करीत असतात.
३) गुगल + (Google +): ही साईट Óयावसाियक लोक आपले वÖतू व सेवाबाबत
अिधक मािहती देÁयाकरीता वापरतात.
४) िवकìपेिडया (Wikipedia): हा एक Āì शÊदकोश आहे. याĬारे एखाīा कंपनीची
संपूणª मािहती Âवरीत उपलÊध होते.
५) िलंकड् - इंन (Linked - in): ही एक दोन Óयवसायीकांना जोडणारी वेबसाईट आहे.
६) Óहॉटस् अप (What’s app): हे एक मोबाईलĬारे चालणारे आवेदन आहे. याĬारे
सामािजक गट एकमेकांना संदेश, िचý, फोटो, िÓहिडओ, पाठिवतात. व ÂयाĬारे संपकª
साधला जातो. आज सवªý ÿिसÅद व लोकिÿय सामािजक माÅयम आहे. यािशवाय
You tube, Pinterest, Hike, Instagram, imo, Hangouts, chat on,
Xender, shareit आिण इतर अिधक सामािजक माÅयमे उपलÊध आहे. ÂयाĬारे
लोक आपÐया ÿितिøया , मते, िवचार जािहर करीत असतात. या िवचारांचा फायīा
िवपणन संशोधन करीता मािहती, तÃये गोळा करणे करीता केला जावू शकतो.
अशा माÅयमांĬारे बोधिचÆहाचे जागितकìकरण करता येते. úाहकांचा ÿितसाद समजतो.
िवपणनाचा खचª कमी करता येतो, úाहकांना समाधान देता येते. úाहकांबाबत अिधक
मािहती जाणून घेता येते. इ फायदे िमळतात.
५.५ सेवा िवपणन संशोधन (SERVICE MARKETING RSEARCH) भारतीय अथªÓयवÖथेत मोठया ÿमाणावर वाढ व िवÖतार होणारे ±ेý Ìहणजे सेवा ±ेý होय.
आिथªक िवकासाची ती जीवनरेखा आहे. सेवा ±ेýाचा िवकास व िवÖतार हे कोणÂयाही
देशा¸या आिथªक िवकासाचे मापन आहे. आज¸या आधूिनक जगामÅये आपण दैनंिदन
जीवनात असं´य सेवा वापरत असतो. Ļा सेवा आपणास सेवा ±ेýाकडून पुरिवÐया
जातात. २००६ - ०७ मÅये भारतीय ढोबळ राÕůीय उÂपÆना¸या ५५ % भाग सेवा ±ेýाचा
होता. यावŁन िवपणन संशोधनात सेवा संशोधनाचे महßव व गरज ल±ात येते. भारतात
मािहती तंý²ान, वाहतूक, दुरसंचार, िवमा, वीज, गॅस, पाणी पुरवठा, शै±िणक सुिवधा अशा
अनेक सेवा िवकिसत होत आहे. अशा सेवा±ेýातून अिलकडे मोठया ÿमाणावर रोजगारां¸या
संधी उपलÊध होत आहे. Âयामुळे एकुणच राÕůीय ÿगती व आिथªक िवकासा¸या ŀĶीने सेवा
±ेýाचे संशोधन करणे आवÔयक आहे. जागितक िवकासाचे सेवा±ेý मु´य इंिजन आहे असे
Ìहटले जाते.
सेवा िवपणन ±ेý हे Óयवसायांचे उīोगाचे एक अिवभाºय अंग आहे. ÂयाĬारे अदुÕय
उÂपादने घेता येतात. वÖतू उÂपादन व िवपणनाकरीता महßवाचा घटक Ìहणजे सेवा±ेý munotes.in

Page 146

िवपणन संशोधन - II
146 होय. Âयामुळे सेवा िवपणानाचे संशोधन केÐयािशवाय वÖतू व िवपणन संशोधन पूणª होत
नाहीत. यावŁन सेवा िवपणन संशोधनाचे महßव ल±ात येते.
Óया´या (Definition):
ÿा. िफलीप कोटलर , “एक Óय³ ती दुसöया Óयĉì करीता करीत असलेली अŀÕय िøया िक
ºयामÅये मालकì ह³क िनमाªण होत नाही. परंतू Âयाचे उÂपादनाशी, भौितक वÖतूशी ÿÂय±
संबंध असेल िकंवा नसेल Âयास सेवा±ेý असे Ìहणतात.”
ÿा. िविÐलम Öटॅटोन “सेवा Ļा अŀÕय असून अशी अŀÕय िøया कì ºयादारे úाहकांचे
समाधान होते.”
यावŁन, सेवा Ìहणजे जी ओळखता येणारी अŀÕय िøया कì ºया Óयवहाराचा मु´य उĥेश
úाहकांचे समाधान करणे हा असतो.
अ) सेवा िवपणाची वैिशĶे (Feturer of Services Research):
१) वÖतू उÂपादना Óयितåरĉ सेवा िवपणन हे िनमाªण करणे व सेवा देणे या संबंिधत
असते.
२) सेवा Ļा अŀÕय ÖवŁपात असतात. Âयांना भौितक गुणधमª नसतात.
३) सेवाचा उÂपादनाबरोबरच उपभोग ¶यावा लागतो. Âयामुळे सेवा उÂपादक िवपणनकताª
एकच असतो.
४) सेवा¸या दजाªबाबत सुंसगती व एक िजनसीपणा आढळत नाही.
५) बाजारपेठेती पåरिÖथतीनुसार, úाहकां¸या आवÔयकतेÿमाणे सेवा¸या मागणीमÅये चढ
उतार होत असतात.
६) उपभोĉाने खरेदी केलेÐया सेवेचा मालकì ह³क िनमाªण करता येत नाही.
७) úाहकास सेवा उÂपादका पासून सेवेचे मुÐय देऊन Âयाचा उपभोग घेता येतो.
८) सेवाना िनयिमत खाýीिशर मागणी नसते. मागणी व पुरवठा मÅये लविचकता नसते.
९) सेवा िवøेÂयास परत करता येत नाही. सदोष सेवा परत करता येत नाही.
१०) वÖतू उÂपादन व सेवा Ļा एकमेकांवर अवलंबून असतात. तसेच Âया Öवतंý असतात.
११) सेवा ±ेý मोठया ÿमाणावर िवÖतारीत व िवकसीत होत आहे. उदा. वाहतूक,
संदेशवहन, पयªटन इ.
१२) सेवा Ļा शासकìय िकंवा खाजगी ±ेýाकडुन ÓयिĉगतåरÂया पुरिवÐया जातात. इ.
१३) सेवेचे उÂपादन व उपभोग / िवøì एकाचवेळी केली जाते. सेवा साठवून ठेवता येत
नाही. munotes.in

Page 147

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
147 ब) सेवा िवपणन ±ेýाचा िवÖतार:
सेवा िवपणन i) शासकìय सेवा ix) खाजगी सेवा ii) िवज पुरवठा x) वाहतूक, ÿवास, पयªटन iii) पाणी, गॅस पुरवठा xi) दुरसंचार, मोबाईल सेवा iv) शहरी वाहतूक xii) बँका, िव°ीय महामंडळे v) रेÐवे, िवमान वाहतूक xiii) िवमासेवा , घटना िवपणन vi) लÕकरी सेवा xiv) मनोरंजन, हॉटेल vii) संर±ण - नागरी सेवा xv) सÐलागार सेवा viii) शै±िणक, सेवा इ. xvi) Łµणालय सेवा.इ
क) सेवा िवपणन ±ेý वाढीची कारणे (Reasons for Growth of Service
Marketing):
जागितकìकरणा¸या युगात सेवा ±ेýाचा िवकास व िवÖतार झपाटयाने होत आहे. सेवा
±ेýाचा िवकास करÁयासाठी मािहती तंý²ान, दुरसंचार, संदेशवहन, व िव²ान, सामािजक,
सांÖकृितक घटक मोठया ÿमाणावर जबाबदार आहेत. या ±ेýांचा िवकास होत असÐयाने
सेवा िवपणनाचा िवÖतार होवून नवनिवन रोजगांरा¸या संधी िनमाªण होत आहे. उदा. उ¸च
िश±ण ±ेýातील Óयावसाियक अËयाøमांना वाढती मागणी आहे.
भारतीय सेवा िवपणास िवÖतार करणेसाठी व वाढ होÁयासाठी पुढील घटक जबाबदार
आहे. असे िदसून येते.
१) नागरीकरण: भारतात मोठया ÿमाणावर व जलद गतीने नागरीकरण / शहरीकरण होत
आहे. महानगरा¸या आसपास लोकवÖती वाढत आहे. Âयामुळे वाहतूक, पाणी, वीज,
शै±िणक बँक, िवमा इ सेवा ±ेýात वाढ होत आहे.
२) खाजगीकरण: जागितकìकरणानंतर भारतीय अथªÓयवÖथा शेती Óयवसायाकडून सेवा
Óयावसायकडे आकिषªत होत आहे. Âयाकåरता सरकारने अनेक सेवा खाजगी
±ेýासाठी खुÐया केलेÐया िदसून येतात. उदा काही लÕकरी सेवा खाजगी केÐया
आहेत.
३) बदलता उपभोग कल: भारतीय úाहकांची आवड िनवड बदलत आहे. कारण
खाजगीकरण, उदा°ीकरण व जागितकìरणामुळे सेवा व वÖतूचा उपभोगाचा कल
बदलत आहे. उदा. खाÁया¸या सवयी, कॉफìची दुकाने, वाहन खरेदी, पयªटन,
मोबाईल सेवा इÂयादी.
४) लोकसं´या: भारतीय लोकसं´या वाढत आहे. भारतीय बाजारातील सुमारे ८० %
लोकांचे वय हे ४५ वषाªपे±ा लहान आहेत. Âयामुळे सवाªत तŁण úाहकवगª असणारी
बाजारपेठ Ìहणजे भारतीय बाजारपेठ होय. Âयामुळे सेवा ±ेýाचा िवकास होत आहेत. munotes.in

Page 148

िवपणन संशोधन - II
148 ५) वरडोई उÂपÆनात वाढ: भारतीय लोकांचे अिलकडे उÂपÆन वाढलेले िदसून येते.
दरडोई उÂपÆनात वाढ झाÐयामुळे Âयांचे राहणीमान उंचावत आहेत. मÅयम वगêय
लोक ®éमत होत आहे. Âयामुळे पयªटन, खाजगी वाहतूक, अंतगªत सजावट, खाजगी
संर±ण इ. ±ेýामÅये वाढ होत आहे. तसेच मÅयम वगाªची øयशĉì वाढत आहे.
Âयामुळे सेवा ±ेýातील िविवध सेवांना मागणी वाढत आहे असे िदसून येते.
६) वयोमानात वाढ: सवªý आरोµयदायी सेवा उपलÊध झाÐयाने भारतीय लोकांचे
आयुÕयमान वाढत आहे.Âयामुळे अनेक सेवा ±ेýात वाढ होत आहे. उदा आरोµय सेवा,
Łµणालये,वयÖकर लोकांना सेवा देणे, दायी मेडीकल िवमा इ.
७) उÂपावनाचे बदलते ÖवŁप: उ¸च तंý²ानामुले उÂपादनाचे ÖवŁप बदलत आहे.
Âयामुळे उ¸च तंý²ानानुसार िवøो°र सेवा देणे आवÔयक झाले आहेत. उदा.
संगणक, एलईडी टीÓही , पाणी Èयुåरफायच मिशन इं यांना दुŁÖतीकरीता सेवा
िवपणाची गरज भासते.
८) तंý²ानातील बदल: आधुिनक युगात सवªच ±ेýातील तंý²ानात बदल होत आहेत.
नवनिवन शोध लागत आहे. मािहती तंý²ानात बदल होत आहे. इंटरनेटचे जाळे
पसरत आहेत. Âयामुळे सेवा िवपणन ±ेýाचा िवÖतार वाढत आहे.
९) पयाªवरणीय घटक: आज सवªý ÿदूषण वाढत असÐयाने पयाªवरणीय
जनजागृतीकरीता सेवा ±ेýाचा िवÖतार होत आहे. तसेच पयाªवरण संर±णा संबंधी
कडक कायदे होत असÐयाने Âयांची अमलबजावणी करÁयासाठी सेवा िवपणनाची
आवÔयकता भासते.
१०) शासकìय कायदे: जागितकìकरणामुळे आज जागितक व Öथािनक कायदे यांचे ²ान
असणे आवÔयक झाले आहे. बँक, िवमा, वाहतूक, आयात - िनयाªत इ. करीता अशा
कायīाचे ²ान / मािहती देÁयासाठी सेवा ±ेýाचा िवकास होत आहेत उदा. सÐलागार
सेवा.
वरील िववेचनावŁन मािहती ±ेýातील ÿगती व वाढ यां¸या सेवा ±ेýाशी जवळचा संबंध
आहे. ºया ÿमाणात आिथªक, सामािजक व सांÖकृितक िवकास होईल Âया ÿमाणात सेवा
±ेýाचा िवकास व िवÖतार होत राहील.
ड) सेवा िवपणनामÅये िवपणन संशोधनाची भुिमका (Role of Marketing
Research in Service Marketing):
उÂपादन व वÖतू िवपणनाÿमाणे सेवा िवपणन संशोधनाचे महßव आहे. िवपणन संशोधन हे
सेवा िवपणना मÅये आवÔयक आहे. कारण सेवा Ļा अþुÕय ÖवŁपातील असतात. Âयाचे
उÂपादन व उपभोग एकाचवेळी करावा लागतो Âयामुळे िवपणन संशोधनाचे महßव िदसून
येते. सेवा िवपणन करÁयासाठी úाहकांची गरज, अपे±ा आवडी - िनवडी जाणून घेÁयासाठी
िवपणन संशोधनाची आवÔयकता भासते. Ìहणून सेवा िवपणनामÅये िवपणन संशोधनाची
भूिमका पुढीलÿमाणे सांगता येते. munotes.in

Page 149

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
149 १) úाहकांची मािहती: सेवा देÁयापूवê úाहकां वतªनाची मािहती असावी लागते. कारण
Âयािशवाय úाहकांचे समाधान पूणª करता येत नाहीत. úाहकवतªन व समाधान, गरजा
माहीत असÐयािशवाय सेवा ÿदान करता येत नाहीत. úाहकांची मािहती जाणून
घेÁयाकरीता िवपणन संशोधनाची आवÔयकता पडते. Âयादारे úाहकांचे सव¥±ण कŁन,
मुलाखती घेऊन मािहती गोळा केली जाते. Âया ÿमाणे úाहकांना सेवा देता येतात.
उदा. एखाīाला चहा हा रÖतावर , हॉटेलमÅये िकंवा ५ Öटार हॉटेल मÅये घेणे योµय
वाटतो ते शोधणे.
२) úाहक िनणªय ÿिøया व भूिमका जाणून घेणे: úाहकां¸या खरेदी िनणªय ÿिøयेवर
अनेक घटक पåरणाम करीत असतात. उदा. सÐला मसलत कŁन, चचाªकŁन,
Öपध¥बाबत मािहती जाणून घेवून úाहक खरेदीचा िनणªय घेत असतो. हे जाणून घेणे
करीता िवपणन संशोधन मदत करीत असते. िवपणन संशोधनाĬारे सेवा खरेदी
करतांनाची úाहकांची भूिमका जाणून घेता येते.
३) खरेवीवर पåरणाम करणारे घटक: úाहक सेवा खरेदी करतांना अनेक गोĶीचा िवचार
करतो. कारण वÖतू खरेदी मÅये सदोष झाÐयास Âया परत करता येतात. सेवा परत
करता येत नाही. Âयामुळे úाहकां¸या खरेदी िनणªयावर अनेक घटक कारणभूत
असतात.
उदा. सामािजक , सांÖकृितक, आिथªक, राहणीमान, Óयĉìगत, मानिसक, इ. उदा. ÿवास
सवलतीचा फायदा Óहावा Ìहणून काही लोक पयªटन करतात. तर काही सुĘी
घालिवÁयासाठी , मनोरंजनासाठी, तर निवन ÿदेश पाहÁयासाठी पयªटन करतात. Âयामुळे
सेवा िवपणन करतांना िवपणन संशोधनाची गरज भासते.
४) Óयĉìगत घटक: िवपणन संशोधनादारे Óय³ ती¸या अनेक घटकांची मािहती गोळा
करता येते. उदा. राहणीमान, आिथªक उÂपÆन, øयशĉì, सामािजक Öथर ,
समाजातील Âयाचे Öथान Óयĉìगत Öवभाव, िवचारसरणी इ. Âयानुसार सेवा देणे सोपे
जाते. उदा. तŁण Óयĉì सतत निवन तंý²ान यु³ त मोबाईल खरेदी करीत असतात.
५) लोकसं´या घटक: िवपणन संशोधनादारे, úाहकांचे वय, िलंग, िश±ण, Óयवसाय, इ.
मािहती िमळवता येते. कारण úाहक सेवा खरेदी करताना हे घटक पåरणाम करतात.
सेवा िवपणन करतांना िवपणन सशोधनाची भूिमका महÂवाची ठरते.
यािशवाय सेवा िदÐया नंतर úाहक समाधानी आहे काय, úाहक संबंध ÓयवÖथापन व
úाहकांना अिभÿेåरत करणेसाठी लागणारी मािहती िमळवणेसाठी िवपणन संशोधनाची सेवा
िवपणनात भूिमका महÂवाची असते.
ई) सेवा व वÖतू यातील फरक (Distinguish between Service & Goods): सेवा (Service) वÖतू (Goods) १) खरेदी अþुÕय ÖवŁपाची असते. खरेदी þुÕय ÖवŁपाची असते. २) सेवा अþुÕय असतात. वÖतू þुÕय / भौितक ÖवŁपात असतात. munotes.in

Page 150

िवपणन संशोधन - II
150 ३) समान सेवेमÅये गुणव°ेबाबत तुलना करता येत नाही. समान वÖतू मÅये गुणव°े बाबत सहज तुलना करता येते. ४) एकाच Óयĉìचा गुणव°ेवर नावलौकìक अवलंबून असतो. कंपनी, वÖतू, बोधिचÆह यावर वÖतूचा नावलौकìक अवलंबून असतो. ५) खरेदीदार सेवा परत सहन कŁ शकत नाही. खरेदीदार वÖतू परत कŁ शकतो. ६) सेवा िवपणन हे Óयĉì, भौितक पयाªवरण व ÿिøया यावर आधारीत असते. वÖतू Ļा ४ P’s िम®ावर आधारीत असतात. Âयात भौितक रासायिनक गुणधमाªवर आधाåरत असतात. ७) सेवाचा उपभोग व उÂपादन एकाच वेळी होतो. वÖतूचे उÂपादन व उपभोग वेगवेगळया वेळी करता येते. ८) सेवाचा साठवून ठेवता येत नाही. Âया नाशवंत असतात. वÖतू साठवून ठेवता येतात. Âया िटकाऊ असतात. ९) सेवांना चव, रंग, वास नसतो. वÖतूला, रंग, वास, चव इ. भौितक गुणधमª असतात व रासायिनक गुणधमª असतात. १०) सेवा Óयĉì परÂवे असतात. वÖतू उĥेशानुसार असतात.
५.६ िव°ीय िवपणन संशोधन (FINANCIAL MARKETS RESEARCH (FMR) देशा¸या आिथªक व औīŌिगक िवकासामÅये िव°ीय िवपणन हा घटक अितशय महßवाचा
आहे. िव°ीय िवपणन Ìहणजे असे िठकाण िक ºया िठकाणी खरेदीदार व िवøेते एकý येवून
कंपÆयाचे भाग, कजªरोखे, ÿितभूती, बॉÆड़स, िनिमªती, इ. चा Óयवहार करतात. तसेच Âयांची
िकंमत, Óयापार, पĦत, ठरिवतात.
थोड³यात िव°ीय िवपणनामÅये लोकां¸या बचती व गुंतवणूक यांचा ÿवाह औīोिगक
िवकासासाठी वळिवणे सेवा पुरिवणे, इ. कायª केली जातात. Ìहणजेच समाजातील
िवखुरलेÐया बचतदारांना व गुंतवणूकदारांना एकý कŁन Âयां¸या ठेवी देशा¸या आिथªक,
औīŌिगक िवकासासाठी , उÂपादन कायाªसाठी पुरिवÁयाचे कायª िव°ीय िवपणन करते.
भांडवलाची मागणी करणारा वगª व िव°ीय पुरवठा करणारा वगª या दोघŌमÅये संतुलन
साधÁयाचे काम िव°ीय िवपणनाĬारे केले जाते. Âयामुळे िव°ीय िवपणन संशोधनाĬारे
बचती गोळा करणारा व भांडवलाची गरज असणारा वगª शोधÁयाचे काम केले जाते. िविवध
िव°ीय संÖथा , बँका, सेवा देणाöया संÖथा, िव°ीय साधने, िनयम व िनयमन इ. बाबत
मािहती गोळा करणे, तीचे शाľीय पĦतीने िवĴेषण करणे ही कामे संशोधनामाफªत केली
जातात.
munotes.in

Page 151

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
151 अ) िव°ीय िवपणाची वैिशĶे (Features of Financial Markets):
१) िव°ीय िवपणन हा गुंतवणूकदार व कजªदार यातील मÅयÖथ असतो.
२) िव°ीय िवपणनामÅये िव°ीय साधनसंप°ीचा Óयापार केला जातो.
३) िव°ीय िवपणन ही एक संयु³ त व ि³लĶ संकÐपना आहे.
४) या िवपणनामÅये भांडवल बाजार, भाग बाजार, नाणे बाजार, बॉÆड बाजार, रोखे
बाजार, रोख चलन बाजार , िनिमªती बाजार, अंतगªत बँक बाजार, इ.चा समावेश होतो.
५) िव°ीय बाजारपेठ गुंतवणूकदरांना Âयां¸या गुंतवणूकìचा पुरेपूर मोबदला िमळवून
देतात.
६) िव°ीय िवपणनामुळे गुंतवणूकदारा¸या ÿितभूतीना योµय िकंमत िमळते. कारण िकंमत
/ मुÐय हे ÿितभूती¸या मागणी पुरवठा¸या दरावर अवलंबून असते.
७) िव°ीय िवपणना मÅये दलाल, मÅयÖथ, गुंतवणूकदार बँका, िव°ीय संÖथा असे अनेक
लोक असतात. Âया¸या माफªत िव°ीय बाजारपेठेमÅये Óयवहार होत असतात.
८) गुंतवणूकदार व कजªदार यां¸या मÅये समÆवय साधÁयाचे काम िव°ीय बाजारपेठ
करते.
९) मागणी - पुरवठा¸या दरावर ÿितभूती¸या िकंमती िÖथर होतात.
१०) िव°ीय बाजारपेठ भाग व ÿितभूती बाबतची सवª मािहती गुंतवणूकदार व कजªदार यांना
उपलÊध कŁन देते.
यािशवाय भाग बाजारातील जोखीम कमी करणे, गुंतवणूकìस रोखता, व लविचकता ÿाĮ
कŁन देणे, व मािहती आिण Óयवहाराचा खचª कमी करणे इ. वैिशĶे सांगता येतात. २२६
ब) िव°ीय बाजारपेठेचे ÿकार (Types of Fi nancial Markets):
िव°ीय बाजारपेठ हा एक महßवाचा िवपणनातील भाग असून याĬारे सरकारला, कंपÆयाना
व Óयĉìगत लोकांना िव°ीय / भांडवलाचा पुरवठा केला जातो. िव°ीय िवपणी Ìहणजे
िविवध कंपÆयां¸या िविवध िव°ीय ÿितभूती, भाग, कजªरोखे, िवपýे इ. चे खरेदी - िवøìचे
Óयवहार करÁयचे िठकाणा होय. यास भांडवल बाजार असेही Ìहणतात भांडवल बाजार ºया
सेवा देतो िकंवा िव°ीय पुरवठा ºया अटीनुसार केला जातो Âया¸या आधारे िव°ीय
बाजारपेठेचे पठचª खालील ÿकार सांगता येतात.



munotes.in

Page 152

िवपणन संशोधन - II
152 िव°ीय बाजारपेठ विगªकरण (Classificatio n of financial markets) हÖतांतरणीय ÿितभूती अहÖतांतरणीय ÿितभूती अ) सरकारी िवपýे १) कंपनी व बँकेतील व िडपॉझीटस् ब) ÿमंडळ िवपýे / ÿितभूती २) कज¥ व अिµनमराशी क) िव°ीय रोखे ३) इतर िवपýे ड) Ìयु¸यझअल फंडस ई) िविवध िव°ीय संÖथा १) ÿाथिमक बाजारपेठा. कंपÆयाचे भाग (शेअसª)
कजª रोखे, बॉÆडस् , िवपýे इ. २) दुÍयम बाजारपेठा
ड) िव°ीय बाजारपेठेचे ÿकार (Types of financial markets):

अ) Óयापारी मालाची बाजारपेठ (Commodity Market):
या बाजारपेठेमÅये िविवध Óयापारी वÖतूची खरेदी - िवøì Óयवहार होत असतात. या
बाजारपेठेमÅये घाऊक Óयापारी मोठया ÿमाणावर उपभो³य वÖतूसंबंधी वायदा Óयवहार
िकंवा भिवÕयकालीन Óयवहार करीत असतात. Âयामुळे कृषी मालाला चांगली बाजारपेठ
उपलÊध होत असते. Óयापारी वगª शेतकöयांना कजª ÖवŁपात िव°ीय पुरवठा करतात.
आिण कृषीमाल खरेदी करÁयाची हमी देतात. Âयामुळे Óयापारी माला¸या िकंमती िÖथर
राहÁयास मदत होते. उÂपादकांना / शेतकöयांना गरजेÿमाणे िव°ीय पुरवठा होत असतो.
ब) नाणे बाजार (Money Market):
नाणे बाजारात अÐपकालीन िनधी उपलÊध कŁन िदला जात असतो. नाणे बाजारात
ºयांना अÐपकालावधी साठी पैसा गुंतिवणे असतो. िकंवा कजª हवे असते अशा Óय³ ती,
संÖथा, बँका आपला Óयवहार करतात. असे Óयवहार काही िदवसापासून ते एक वषाª पय«त munotes.in

Page 153

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
153 असतात. यावŁन अÐप मुदती¸या पैसाŁपी मालम°े¸या Óयवहाराचे िठकाण Ìहणजे नाणे
बाजार अशी Óया´या करता येते.
नाणे बाजार हा िव°ीय बाजाराचा एक भाग असून या मÅये ůेझरी बील, ठेवीचे ÿमाणपýे,
बँकांनी काढलेÐया अÐपकालीन हòंडी, Óयापारी िवपýे, पुनªखरेदीचे करार, (अÐपमुदतीचे
करार कì खरेदीदार व िवøेता यांनी माÆय केलेले असते कì, ते पुÆहा पुनªखरेदी करणार
आहेत.) बँक नोट्स् इ. ºयाची उ¸च तरलता असून Âयांचा कालावधी अÐप आहे. असे
कोणतेही िवपýे दÖतऐवज ºयाĬारे पैसाची (भांडवलाची) गरज पूणª केली जाते.
नाणे बाजारात Óय³ ती, िव°ीय संÖथा, बँका व इतर संÖथा, यां¸याकडील अितåर³ त
अÐपकालीन गुंतवणूक ºयांना कजाªऊ ÖवŁपात िमळाÓयात Ìहणून या बाजारामाफªत ÿयÂन
केला जातो. यावŁन नाणे बाजार ƯणकŌना अÐपकालीन रोख र³ कम पैशा¸या ÖवŁपात
उपलÊध कŁन देतो.
क) िनिमªती बाजार / ÓयुÂप°ी बाजार (Derivatives Markets):
या बाजारात परिकय चलनातील Óयवहार केले जातात. आज¸या जागितकìकरणा¸या
युगात कंपÆयांना िविवध देशातील िभÆन िभÆन चलनामÅये Óयवहार करावा लागतो. Âयामुळे
अशा Óयवहारातील परकìय चलना¸या दरातील धोका , Óयाजाचा दर, देशातील आिथªक व
राजकìय धोके असे अनेक धोके असतात. Ìहणून अशा धो³यापासून संर±ण करÁयासाठी
ÓयुÂप°ी बाजाराची िनिमªती झाली.
या बाजारात परिकय चलन , वÖतूवर आधारीत करार, सवª कजाªऊ Óयवहार व ÿितभूती
यांचे Óयवहार केले जातात. उदा. एखाīा भारतीय कंपनीने अमेåरका कंपनीचे काही भाग
खरेदी केले. तर डॉलर व Łपया यां¸या िविनमयदर सतत बदलत असÐयामुळे अशा
Óयवहारात धोका िनमाªण होऊ शकतो Ìहणून Óयवहार करतांना तो भिवÕयकालीन, वायदा
Óयवहार झाÐयास धोका कमी करता येतो. Âयास ÓयुÂप°ी बाजार असे Ìहणतात. या
बाजारात Óयवहार करÁयाचे चार ÿकार आहेत.
अ) वायदा Óयवहार ( Forwards Contract)
ब) भावी कायदा (Futures Contract)
क) पयाªय कायदा (Options Contract)
ड) अदला बदल करार ( Swaps Contract)
ई) इतर करार (Contract For difference)
ड) परिकय िविनमय बाजार ( Forex market):
खुÐया अथª - ÓयवÖथेमुळे सरकार व बँका (18॥) यां¸या आंतरराÕůीय ÓयवहारामÅये
हÖत±ेप कमी असतो. Ìहणून परकìय िविनमय बाजाराची िनिमªती झाली. परकìय िविनमय
बाजारात िविवध देशातील चलनांची गरज असते. Âयां¸या दर सतत बदलत असतो.
चलनांची देवाण -घेवाण चालते. िविनमयाचा दर लàयात घेऊन िनधीचे हÖतांतर Ļा munotes.in

Page 154

िवपणन संशोधन - II
154 बाजारात केले जाते. यामÅये आंतरराÕůीय बँका, िव°ीय संÖथा, व Óयापारी बँका यां¸या
समावेश होते. ते ÿÂय± परिकय चलनाची देवाण - घेवाण करीत असतात. परिकय िविनमय
बाजारपेठेची आवÔयकता आंतरराÕůीय Óयापार, चलन िविनमय व चलनाचे Łपातर आिण
िविनमय दर िनिÔ च तीसाठी असते.
ई) रोख बाजार ( Cash Market):
ºया बाजारपेठेमÅये कंपÆयाचे भाग, कजª रोखे, ÿितभूती िकंवा वÖतूची रोख र³ कम देवून
Âवरीत खरेदी -िवøìचे Óयवहार होतात. Âयास रोख बाजार असे Ìहणतात. या िव°ीय
बाजारपेठेमÅये ÿितभूती, िवपýे व उपभोµय वÖतूची Âवरीत पाठवणी केली जाते व Âयाच
वेळी (On the Spot Money) पैसे िदले जातात. अशा Óयवहारांना रोख बाजारातील
Óयवहार असे Ìहटले जाते.
फ) रोखेबाजार (Credit Market):
ºया िठकाणी बँका, िव°ीय संÖथा, अÐप, मÅयम आिण िदघªकालीन कजª पुरवठा करणारे
या बाजारात गुंतवणूकदारांचे पैसे कजाªऊ कंपÆयांना भांडवल ÖवŁपात उपलÊध कŁन
देतात. िदघªकालीन कजªपुरवठा करÁयासाठी रोखे बाजार अिÖतÂवात आला.
ज) अंतगªत बँक बाजार (Inter -bank Market):
परिकय चलनाचे Óयवहार करÁयासाठी िविवध बँका व िव°ीय संÖथा जेÓहा आप आपÐया
अंतगªत Óयवहारादारे चलनांची खरेदी - िवøì करतात. Âयास अंतगªत बँक बाजार असे
Ìहणतात. या पĦतीĬारे बँका, िव°ीय संÖथा आपÐयाकडील अÐपकालीन रोखतेची गरज
इतर बँका / िव°ीय संÖथाकडून कजाªऊ ÖवŁपात रोख र³ कम घेवून /देवून पूणª करतात.
आिण आपÐयाकडील Æयून°म रोखता िटकवून ठेवतात. परिकय चलनातील Óयवहार
करÁयासाठी Âवरीत पैसा उभारÁयासाठी असे अÐपकालीन कजª घेतली / िदली जातात.
ह) भांडवल बाजार (Capital Market):
भांडवल बाजार ही सं²ा िदघªकालीन भांडवलाची गरज भागिवÁयाöया ºया संÖथा¸या
Óयवहारा संबंधात वापरली जाते. समाजातील बचती गोळा कŁन उīŌगाना Âयां¸या गरजा
(भांडवल) पूणª करÁयासाठी ÿÂय± अÿÂय±åरÂया पोहचिवÁयाöया संÖथाचा / Óयवहाराचा
समावेश भांडवल बाजारात होतो. भांडवल बाजारामुळे भांडवलाची मागणी करणारा वगª व
भांडवलाचा पुरवठा करणारा (गुंतवणूकदार) वगª एकý येतात. या दोÆही वगाªत संतुलन
साधÁयाचे कायª भांडवल बाजार करतो. या बाजारात मचªट बँका, दलाल, मÅयÖथ,
गुंतवणूक सÐलागार, भाग िवमेकरी, इ घटकांचा समावेश होतो.
य) भाग बाजार ( Stock Market):
भाग बाजार ही कंपÆयाची ÿितभूतीसाठी दुÍयम बाजार पेठ असते. यास Öटॉक माक¥ट,
Öटॉक ए³सच¤ज असेही Ìहणतात. munotes.in

Page 155

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
155 या बाजारात कंपÆयानी / सरकारने ºया भाग, कजªरोखे ÿितभूतीची अगोदर िवøì केलेली
असते Âयांचीच पुनªखरेदी - िवøì केली जाते. गुंतवणूकदार आपÐया कडील भाग, कजªरोखे
/ ÿितभूतीची िवøì िकंवा खरेदी कŁन नफा िमळवू शकतात. Âयांचे हÖतातरण केले जाते.
या Óयवहारावर सेबीचे िनयंýण असते. या बाजाराचे ÿाथिमक बाजार व दुÍयम बाजार असे
दोन ÿकार असतात. अिलकडे सवª Óयवहार संगणकìय ÿणालीĬारे ÿितभूतीचे अमूतêकरण
कŁन केले जाते.
वरील िविवध बाजारात रोख पैसा, ÿितभूती, भाग, कजªरोखे, िविवध Óयापारी िवपýे यांची
सतत खरेदी - िवøì केली जाते. Âयामुळे ÿÂयेकांची िकंमत, मुÐय ठरिवÁयासाठी, जाणून
घेÁयासाठी िवपणन संशोधनाची आवÔयकता भासते. कंपनीची आिथªक िÖथती,
आंतरराÕůीय बाजार भाव, घडामोडी, राजकìय पåरिÖथती इ. बाबत मािहती
िमळवÁयासाठी िवपणन संशोधनाची गरज भासते. हे पुढील मुīावŁन ÖपĶ करता येते.
५.७ िव°ीय बाजार संशोधन (Functions of Financial Marketing Research) िवपणन संशोधनातील अिलकडे िवकसीत झालेली व िवÖतारीत झालेली िव°ीय बाजारपेठ
संशोधन ही एक शाखा आहे. अिलकडे िव°ीय ÿितभूती व िव°ीय Óयवहार यामÅये
झपाटयाने बदल होत आहे. तसेच अशा िव°ीय ÓयवहारामÅये मुलभूत व ÓयवहाराÂमक
बदल झालेले िदसून येतात. Âयामुळे अशा िव°ीय ÓयवहारामÅये संशोधन करÁयाच गरज
िव°ीय ÓयवÖथा पकास भासू लागते. िव°ीय बाजारपेठ संशोधनाचे महßव िदवस¤िदवस
वाढत आहेत.Âयास खालील कारणे जबाबदार आहेत असे Ìहणता येते.
१) गुंतवणूकवारांची पंसती (Investor’s Choice):
अिलकडे सामाÆय जनतेकडे गुंतवणूकìसाठी जादा पैसा िशÐलक आहे. तसेच गुंतवणूकìचे
अनेक मागª उपलÊध आहेत. उदा. कंपÆयाचे भाग, कजªरोखे, अúहकाचे भाग, नाणे बाजार,
सरकारी रोखे, बॉÆडस् , व सोने, चांदी इ. यांचा अथª गुंतवणूकदाराकडे अनेक मागª उपलÊध
आहेत. या ÿÂयेक गुंतवणूकìचे काही Öवतःची खास वैिशĶे आहेत. Âयामुळे
गुंतवणूकदारासमोर कशात व िकती गुंतवणूक करावी ही समÖया िनमाªण होते. Âयामुळे
िव°ीय बाजारपेठ संशोधन गुंतवणूकदारास याबाबत सÐला, मािहती, मागªदशªन करÁयाचे
काम करते. उदा. िविवध गुंतवणूकì¸या पयाªयांचे मुÐयमापन कŁन देणे, गुंतवणूकìतील
संधी शोधून देणे, फायदेिशर गुंतवणूक, जाÖत परतावा देणारी गुंतवणूक इ.
२) िव°ीय संÖथा (Financial Institutions):
िव°ीय बाजारपेठ संशोधन हे Óयĉìगत तसेच िव°ीय संÖथाना सुĦा फायदेशीर आहे. अशा
संशोधनादरारे पुढील ÿकारची मािहती संúहीत केली जाते व पुरिवली जाते.
१. देिशय व आंतरराÕůीय िव°ीय Óयापार Óयवहार कल
२. औīŌिगक वगाªस अÐपकालीन / खेळते भांडवलाची गरज भागिवणे. munotes.in

Page 156

िवपणन संशोधन - II
156 ३. भांडवल गुंतवणूकìवरील अÐपकालीन / िदघªकालीन Óयाजाचा दर िनिÔ चत करणे.
४. दैनंिदन Óयवहारातून होणारे भागा¸या िकंमती वरील पåरणाम इ. बाबत मािहती जाहीर
केली जाते.
३) सरकार (Gove rnment):
शासकìय संÖथा जसे, सेबी, åरजवª बँक ऑफ इंिडया, भाग बाजार यांना सतत भाग
बाजारातील Óयवहार , वÖतू बाजारातील Óयवहाराबाबत मािहती हवी असते. अशा
मािहती¸याआधारे सरकार आपले िव°ीय धोरण जाहीर करीत असते. ही सवª मािहती
िव°ीय बाजारपेठ ही संशोधनातून उपलÊध होते.अशा मािहती¸या आधारे सरकार पुढील
िनणªय घेत असते.
१. परिकय चलन िविनमय दर िनिÔ च त करणे, दर िÖथर ठेवणेसाठी उपाययोजना
आखणे. हÖत±ेप करणे.
२. भाग बाजारातील Óयवहारांवर लàय ठेवणे व अनैितक Óयवहार होऊ नये Ìहणून सतत
तपासणी करणे.
३. सरकारला बॉड्स् िवøì करीता सÐला देणे तसेच िनगुंतवणूकì करणासाठी मागªदशªन
करणे.
४. ºया भागात आिथªक भांडवलाची गरज आहे Âया भागात गुंतवणूक वळिवणे.
५. ºया ÿकÐपामÅये जाÖत धोका आहेत. अशा सरकारी / उīŌगाकडे िनधी उपलÊध
कŁन देणे. Âयातील धोका कमी करणेसाठी ÿयÂन करणे इ.कामे केली जातात.
४) िविवधता – िभÆन°ा (Diversifications):
Óयĉì व िव°ीय संÖथा, संघटना यांना गुंतवणूकìसाठी िविवध मागª उपलÊध आहेत Âयांची
मािहती देÁयाचे कायª िव°ीय बाजारपेठ संशोधन करते. Óयापारी बँकेपे±ा आपÐया
गुंतवणूकìस अिध°म लविचकता, तरलता, सुरि±तता असणारी गुंतवणूकìचे िविवध मागª
सांगÁयाचे काय¥ अशा संशोधनाĬारे केले जाते. तसेच भांडवलाची मागणी करणाöयांना
देखील िभÆन िभÆन मागª उपलÊध कŁन िदले जातात.
५) आिथªक िÖथरता (Balance in Economy):
िव°ीय धोरणासाठी दैनंिदन व पåरपूणª मािहती उपलÊध असावी लागते. अशी मािहती तÃये
आकडेवारी उपलÊध कŁन देÁयाचे कायª िव°ीय बाजारपेठ संशोधन करते. तसेच परिकय
चलनातील असंतूलन दूर करणेसाठी Âयावर िनंयýण ठेवÁयासाठी योµय मािहती या
संशोधनाĬारे िमळवली जाते. तसेच संपूणª िव°ीय बाजारावर िनंयýण ठेवÁयासाठी असे
संशोधन मदत करीत असते.
यािशवाय भाग बाजार , भांडवल बाजार, देशांची आिथªक िÖथती, परकìय चलन, यावर
िनंयýणासाठी िव°ीय बाजारपेठ संशोधन महßवाची भूिमका पार पाडते. munotes.in

Page 157

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
157 ५.८ औīोिगक िवपणन संशोधन (INDUSTRIAL MARKETING RESEARCH) औīोिगक िवपणन िकंवा Óयवसाय ते Óयवसाय (B2B) Óयापार यांमÅये औīŌिगक वÖतू व
सेवाचा Óयापार दोन कंपÆयामÅये होत असतो. या¸या अथª दोन कंपÆयामधील औīोिगक
वÖतू व सेवाची देवाण - घेवाण Ìहणजे औīŌिगक िवपणन होय. सामाÆयपणे औīŌिगक
वÖतू Ìहणजे ºया वÖतूवर ÿिøया करावयाची आहे िकंवा अधªवट ÿिøया झालेली आहे.
िकंवा क¸चा मालाचे प³का मालामÅये Łपांतर करावयाचे आहेत अशावÖतू व सेवा होय.
औīŌिगक िवपणन संशोधन ही एक औīŌिगक िवपणनाची शाखा आहे. ºयाĬारे औīŌिगक
उÂपादन घेणे साठी िनणªय घेणेकरीता सतत िनयिमत ÖवŁपात मािहती गोळा केली जाते व
Âया मािहतीचे िवĴेषण केले जाते Âयास औīŌिगक िवपणन संशोधन असे Ìहणतात.
औīोिगक वÖतूचे िवपणन Ìहणजे उÂपादन ÿिøयेत आवÔयक असलेÐया घटकांचे िवपणन
होय. Ļा वÖतू / घटक ÿÂय± उपभोगाकरीता उपयोगी नसतात तर Âयावर पुÆहा - पुÆहा
ÿिøया करावी लागते. औīŌिगक वÖतू मÅये क¸चा माल, यंýसामुúी, यंýाचे सुटे भाग,
अवजारे. हÂयारे, रसायने, इतर क¸चामाल इÂयादी घटकांचा समावेश होतो. Ļा वÖतू
सामाÆय उपभोĉांना उपयुĉ नसतात. Âयाचा उपयोग उÂपादकच करतात व Âया पासून
निवन वÖतू तयार करतात Ìहणून Âयांना औīŌिगक वÖतू असे Ìहणतात. अशा वÖतू व
सेवाची ºया बाजारपेठेमÅये खरेदी - िवøì होते Âयास औīŌिगक िवपणन असे Ìहणतात.
अ) औīŌिगक िवपणन संशोधनाची वैिशĶे (Features of IMR):
१) औīŌिगक िवपणन संशोधन हे उपभोµय वÖतू व सेवा¸या िवपणन संशोधनापे±ा वेगळे
असते. कारण या िवपणनातील खरेदीदार -िवøेते वेगळे असतात. Âयाचे Óयवहार
िभÆन ÖवŁपाचे असतात. औīोिगक िवपणनाचे पयाªवरण Óयापार - Óयवहार हा वेगळा
असतो.
२) खरेदीदार व िवøेते यांची सं´या मयाªदीत ÖवŁपात असते. Âयामुळे ÿामु´याने कंपÆया
आपÐयाच कमªचारी वगाªकडून संशोधनाचे कायª पूणª करीत असतात. हे संशोधन
दुÍयम तÃये व िवशेष तं²ाची मते यावर आधारीत असते. Âयामुळे संशोधनाचे ÖवŁप
मयाªिदत असते.
३) औīोिगक वÖतू तंý²ानावर आधारीत असÐयाने संशोधकास Âया तंý²ानाचे ²ान
मािहती असावी लागते. Âयामुळे औīŌगेक िवपणन संशोधनासाठी कौशÐयपूणª,
तंý²ान तं² Óय³ तीची संशोधक Ìहणून गरज असते. Âयामुळे समÖया संशोधनानुसार
अशा Óय³ ती तंý²ान / तांिýक ²ान देऊ शकतात.
४) पुÆहा पुÆहा संशोधनाची गरज नसते: उपभोµय वÖतू¸या िवपणन संशोधनाÿमाणे
औīŌिगक िवपणन संशोधन पुÆहा पुÆहा सतत िनयिमत करावे लागत नाहीत. कारण
येथील खरेदीदार व िवøेÂयांची संÖथा मयाªिदत असते, Óयवहाराची स´या मयाªिदत
असते. Ìहणून िनयिमत संशोधनाची गरज नसते. munotes.in

Page 158

िवपणन संशोधन - II
158 ५) सव¥±ण व ÿयोगाÂमक संशोधनाĬारे ÿामु´याने असे संशोधन केले जाते. वÖतू व सेवा
मयाªिदत असतात.
ब) औīŌिगक िवपणन संशोधनाची ÓयाĮी (Scope of I.M.R):
औīोिगक िवपणन संशोधन ÿामु´याने उÂपादने व बाजारपेठ िवकास, अīावत, तंý²ान,
िनयोजन, धोरण आिण डावपेच ठरिवणेसाठी केले जाते. पुढील घटकांवŁन औīोिगक
िवपणन संशोधनाची ÓयाĮी ÖपĶ करता येते.
१) बाजारपेठेचा िवकास ( Development of Marketing) :
वÖतू उÂपादक औīŌिगक संÖथाना सतत िनयिमत ÖवŁपात िवøìकरीता व नÉयाची
शाÔ वतीकरीता वतªमानकालीन व भिवÕयकालीन मािहतीची तीची गरज भासत असते. अशी
मािहती, तÃये अशा संशोधनाĬारे गोळा करता येतात. तसेच सīिÖथतीतील बाजारपेठेची
पåरिÖथती, úाहकांची मागणी, अपे±ा व आंतरराÕůीय बाजारातील वातावरण इ. बाबत
मािहतीची गरज असते. Âयाच ÿमाणे Öपधªकांची मािहती, बाजारातील मा गणीचा कल,
मागणी - पुरवठातील संतुलन, बाजारपेठेचे िवभागीकरण इ. बाबत औīŌिगेक िवपणन
संशोधनाĬारे मािहती तÃये गोळा केली जातात. Âयाचे िवĴेषण कŁन मािहती उपलÊध
कŁन िदली जात असते.
२) वÖतू - उÂपादन (product - Production):
उपभोµय वÖतू¸या सं´येपे±ा औīŌिगक वÖतूची सं´या कमी असते. Âयामुळे अशा वÖतूंची
िकंमत जाÖत ÿमाणात असते. Âयामुळे औīोिगक उÂपादक मोठया ÿमाणावर धोका,
जबाबदारी िÖवकारत असतात. Âयांना दैनंिदन Óयवहारात अīावत तंý²ानाची मािहती हवी
असते. Âयामुळे निवन उÂपादने, िवकास, वÖतूमÅये नािवÁयता, बदल, आिण वÖतूचा वापर
यासाठी सतत मािहतीची गरज भासते. अशी मािहती अशा संशोधनाĬारे पुरिवली जाते.
अशा संशोधना¸या मािहती¸या आधारे उपलÊध साधनसामुúीचा पयाªĮवापर करता येतो
ºया उÂपादनापासून तोटा होतो ते बंद करता येतात. िकंवा निवन उÂपादने - वÖतू
बाजारपेठेमÅये पाठिवता येतात.
३) बाजारपेठेतील िहÖसा िवĴेषण (Analysis of Marketing share):
एखाīा कंपनी¸या वÖतू¸या बाजारातील िहÖसावर úाहकांचे वतªन व खरेदी वतªन पåरणाम
करीत असते. तसेच Öपधªकांचे डावपेच, सरकारी कर रचना , व इतर अनेक घटक पåरणाम
करतात. या घटकांबाबत मािहती िमळवÁयासाठी असे संशोधन फायदेशीर ठरते.
बाजारपेठेतील िहÖसा िवĴेषणामुळे बाजारातील िवøì, व उÂपादनाचे ÿमाण िनिÔ चत
करता येते. अशा संशोधनाĬारे कंपनीला िवøìवृĦी करावी िक िवøì बंद करावी अशा
िनणªय तेजीमंदीचा काळात घेता येतो.
४) निवन उÂपादनाचा िÖवकार (Accept of new Product):
कोणÂयाही उÂपादक कंपनीला ÿंचड ÿमाणावर भांडवल लागत असते. वÖतू िवकासासाठी
सुĦा मोठया ÿमाणावर िनधी लागतो. Âयामुळे अशा संशोधनाĬारे िव°ीय धोका कमी munotes.in

Page 159

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
159 करÁया¸या ÿयÂन केला जातो. अशा संशोधनाĬारे वÖतू बाजारपेठेमÅये पाठिवणे पूवê
वÖतूची चाचणी व िवपणन चाचणी करÁयासाठी सÐला िदला जातो. असे संशोधन निवन
वÖतू िÖवकारÁयासाठी, िवøìवृĦीसाठी, उÂपादन िÖवकारणे िकंवा अिÖवकारÁयासाठी,
वÖतूचा निवन उपयोगासाठी फायदेशीर असते.
औīोिगक िवपणन संशोधन हे एक महßवाचे तंý औīŌिगक िवपणनामÅये महßवाची भूिमका
बजावते. आज¸या जागितकìकरणा¸या औīŌिगककरणात वÖतूंचे संभाÓय खरेदीदार व
िवøेते शोधणे व Âया¸या आवÔयकता, गरजा तपासून पाहणे, तसेच Öपधªकां¸या िवपणन
डावपेचांचा अËयास करÁयाचे काम औīŌिगेक िवपणन संशोधन करीत असते. थोड³यात
उपभोµय वÖतूं¸या िवपणनातील डावपेच व िवøì शैलीचा वापर करÁयासाठी औīŌिगक
वÖतूंचे यशÖवी िवपणन करणे आवÔयक असते.
५.९ सारांश आज¸या काळात कोणÂयाही देश आंतरराÕůीय Óयापारापासून मु³ त राहò शकत नाही. सवªच
देश Óयापार Óयवहारांशी एकमेकांवर अवलंबून आहेत. Âयामुळे आंतरराÕůीय िवपणन
संशोधन अितशय महßवाचे असते. तसेच आज¸या संगणकìय युगात ऑनलाईन Óयापार -
Óयवहार होत असÐयाने Âया ±ेýामÅयेसुĦा संशोधना¸या अनेक संधी उपलÊध आहेत.
मोठया ÿमाणावर जाग ितक Óयापार करणे ण साठी ÿंचड ÿमाणात भांडवल लागते व देशाचा
गाचा आिथªक व औīŌिगक िवकास हा िव°ीय िवपणावर अवलंबून असतो. Âयासाठी
भांडवल बाजाराचे व भाग बाजाराचे संशोधन करणे गरजेचे ठरते. िवपणन संशोधना िशवाय
अशा ±ेýाचा िवकास व िवÖतार होणे श³ य नाहीत. Ìहणूनच Óयावसाियक िवपणन
संशोधनाची िनतांत गरज भासते.
५.१० ÖवाÅयाय १) आज¸या संगणकìय युगात िवपणन संशोधनाचे महßव ÖपĶ करा.
२) इंटरनेट िवपणनाचे फायदे ÖपĶ करा.
३) ऑनलाईन िवपणन संशोधन Ìहणजे काय? असे संशोधन करÁयाची पĦत ÖपĶ करा.
४) िवपणन संशोधनामÅये सामािजक माÅयमांचा उपयोग / महßव / भुिमका ÖपĶ करा.
५) सेवा िवपणन Ìहणजे काय ? सेवा ±ेýावाढीची कारणे सांगा.
६) सेवा िवपननामÅये िवपणन संशोधनाची भूिमका / महÂव ÖपĶ करा.
७) िव°ीय िवपणन Ìहणजे काय ? िव°ीय बाजारपेठेचे विगªकरण िकंवा ÿकार ÖपĶ करा.
८) िव°ीय िवपणन संशोधनाचे काय¥ ÖपĶ करा.
९) िव°ीय िवपणन संशोधनाचे महÂव / भूिमका ÖपĶ करा.
१०) औīोिगक िवपणन संशोधन Ìहणजे काय ? Âयांची वैिशĶे सांगा.
११) औīोिगक िवपणन संशोधनाची ÓयाĮी ÖपĶ करा. munotes.in

Page 160

िवपणन संशोधन - II
160 पाåरभाषीक शÊद व अथª (IMPORTANT CONCEPTS) १) पोÖटाĬारे सव¥±ण (Mail Survey):
ÿाथिमक मािहती गोळा करÁयाकåरता मोठ्या ÿमाणावर वापरली जाणारी व लोकिÿय
पĦती Ìहणजे पोÖटाĬारे ÿÔ नावली पाठवून Âयां¸याकडून उ°रे भŁन परत मागिवली जाते.
ही पĦती अितशय ÖवÖत असून वैयिĉक मुलाखतीपे±ा अिधक Óयवहायª समजली जाते.
कारण िविवध िठकाण¸या उ°रदाÂयांना संशोधकास सम± भेटणे श³ य नसते.
२) ÿाथिमक मािहती ( Primary Data):
ÿाथिमक मािहती ही संशोधकाने Öवतः पिहÐयांदाच िमळिवलेली असते. उ°रदाÂयांकडून
सव¥±ण, िनåर±ण िकंवा ÿायोिगक पĦतीĬारे संशोधकाने Öवत: िमळिवलेÐया मािहतीला
ÿाथिमक मािहती असे Ìहणतात.
३) दुÍयम मािहती (Secondary Data):
दुÍयम मािहती Ìहणजे दुसöया एखाīा हेतूने जमिवलेली ही ÿकािशत झालेली मािहती होय.
दुÍयम ÖवŁपाची मािहती ही संशोधनास उपयुक् त असते व Âया आधारावर पुढील संशोधन
करता येते. दुÍयम ÖवŁपाची मािहती अंतगªत व बिहªगत अशा दोन मागा«नी िमळिवता येते.
४) सिवÖतर मुलाखत (Depth Interview):
सिवÖतर मुलाखत ही असंरिचत ÖवŁपाची असून ÂयामÅये उ°रदाÂयाला सिवÖतर
Âया¸या मनाÿमाणे बोलÁयाची मुभा िदली जाते. परंतु सिवÖतर मुलाखत घेणाöया
संशोधकाकडे आवÔयक ती मािहती Âया संभाषणातून घेÁयाचे कौशÐय असावे लागते.
सिवÖतर मुलाखत हे तंý úाहकाकडून एखाīा उÂपादनाबĥल िकंवा सेवेबĥल Âया¸या
अचूक ÿितिøया जाणून घेÁयाकरीता उपयुĉ ठरते.
५) ÿÔ नावलीची चाचणी ( Pre-testing of Questionnaire):
“ÿÔ नावली चाचणी” ही ÿÔ नावली तयार करÁया¸या ÿिøयेतील एक महßवाची पायरी आहे.
ÿÔ नावलीची पूवª चाचणी ही ÿÔ नावली िनदōष करÁयाकåरता व सवª ÿकार¸या ÿÔ नांचे,
योµय शÊदांकन तपासÁयाकåरता महßवाचे असते. उ°रदाÂयांना ÿÔ नावली पाठिवÁया
अगोदर ही चाचणी घेतली जाते.
६) तÃयांचे वगêकरण (Classification of Data):
तÃयांचे वगêकरण Ìहणजे जमिवलेली तÃये साधÌयª गुणांनुसार िकंवा ठरिवलेÐया गटांनुसार
वगêकृत करणे होय. तÃयां¸या वगêकरणाचा उĥेश सवª तÃये ठरािवक अशा गटांमधून
िवभागून Âयां¸यात तुलना करणे हा होय. Âयामुळे तÃयांचे िवĴेषण करणे सोयीÖकर होते.
munotes.in

Page 161

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
161 ७) तÃयांचे सारणीकरणे (Tabulation of Data):
तÃयांचे सारणीकरण ही संशोधन ÿिøयेतील महßवाची पायरी असून तÃयां¸या वगêकरण व
सांकेितकरणानंतर मािहती संबंिधत गटां¸या रकाÆयात िकंवा Öतंभात नŌदवून Âयांची
मोजणी करणे होय. ही ÿिøया मानवी िकंवा यंýां¸या साहाÍयने करता येते.
८) तÃयांचे सांकेितकरण (Coding of Data):
सारणीकरणा आधी तÃयांचे सांकेितकरण केले जाते. जलदगतीने व अचूक सारणीकरण
करणे सांकेितकìकरणामुळे श³ य होते. सांकेितकरण Ìहणजे उ°रदाÂयां¸या उ°रांना
िविशĶ िचÆह, खूण िकंवा øमांक देणे होय. जेÓहा ÿÔ नावली व उ°रदाते हे मोठ्या
ÿमाणावर असतात. तेÓहा Âयांचे सांकेितकìकरण आवÔयक ठरते.
९) तÃयांचे िवĴेषण (Analysis of Data):
तÃयां¸या सारणीकरणानंतर तÃय िवĴेशष Ļा ÿिøयेचा आरंभ होतो. तÃय िवĴेषण
Ìहणजे वगêकृत तÃयांची पĦतशीरपणे िनवªचनाकåरता केलेली पुनªमांडणी होय. तÃयां¸या
िवĴेषणाĬारे तÃयांची संबंिधतता, िवĵासाहªता व उपयुĉता तपासून पािहली जाते. तÃय
िवĴेषण हे तÃय िनवªचनाचा आधार असते.
१०) तÃयांचे िनवªचन (Interpretation of Data):
संशोधन ÿिøयेतील अÂयंत महßवाची पायरी असून तÃय िवĴेषणानंतर केली जाते.
तÃयांचे िनवªचन Ìहणजे वगêकृत व सारणीकृत तÃयां¸या आधारांवर काढलेले संशोधन
संबंिधत िनÕकषª होय. तधÃयां¸या िनवªचनाकåरता अनुभव व कौशÐय असणे गरजेचे असते.
तÃयांचे िवĴेषण व िनवªचन Ļा दोÆही ÿिøया एकमेकांशी िनगडीत असून संशोधन
ÿिøयेतील महßवाचे टÈपे आहेत.
११) अनुसूची (Appendix):
'अनुसूची' ही तयार केलेÐया अहवाला¸या पुķ्यथª जोडÁयात आलेली मािहती असते.
संशोधन अहवाला¸या िशफारशी नंतर अनुसूची जोडÁयात येते. ÂयामÅये ÿÔ नावलीचा
नमुना, नकाशे, आलेख, कोĶके इ. ¸या समावेश करÁयात येतो. अनुसूची मुळे संशोधन
अहवालास पुरक अशी मािहती वाचकास िमळते.
१२) िवपणन संशोधन िवभाग (Marketing Research Department):
िवपणन संशोधनाचे महßव िदवस¤िदवस वाढत असÐयाने मोठ्या कंपÆयांमधून िवपणन
संशोधनाकåरता Öवतंý िवभागाची िनिमªती केली जाते. Ļा िवभागात तº² Óयĉéची
िनयु³ ती संशोधन कायाªकåरता केली जाते. कंपनीला िवपणन कायाªत येणाöया िविवध
ÿÔ नांची उकल करÁयासाठी Ļा िवभागामाफªत संशोधन केले जाते.

munotes.in

Page 162

िवपणन संशोधन - II
162 १३) Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथा (Professional M/R Agencies):
Ļा संÖथांकडून Âयां¸या úाहकांना िविवध ÿकार¸या संशोधन सेवा िदÐया जातात. Ļा
संÖथांकडे ÿÂयेक ±ेýातील तº² Óय³ ती, अÆवे±क, सं´याशाľा² इ. ची उपलÊधता
असते. एखाīा Óयवसाया¸या िवपणन ÿÔ नाचा अËयास कłन Âयावर मागªदशªन व
उपाययोजना Ļा Óयावसाियक िवपणन संशोधन संÖथांकडून केले जाते. Âयात मु´यत: मागª
(MARG), मोड (MODE) व ऑगª (ORG) यांचा समावेश होतो.
नमुना ÿijपिýका िवभाग १
ÿ.१ खालील सं²ा थोड³यात ÖपĶ करा. (कोणÂयाही आठ) (१६)
अ) िवपणन मािहती पĦती ग) कचरा िवĴेषण
ब) वÖतु संशोधन ह) ÿाथिमक मािहती
क) úाहक संशोधन य) तÃय वगêकरण
ड) घटना िवपणन ज) úामीण बाजारपेठा
इ) कचरा िवĴेषण ख) तांिýक अहवाल
फ) सिवÖतर मुलाखत ल) सेवा िवपणन
ÿ.२ खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे िलहा. (१६)
अ) िवपणन संशोधन Ìहणजे काय ? Âयाची आवÔयकता ÖपĶ करा.
ब) चांगÐया िवपणन मािहती पĦतीचे आवÔयक गुण कोणते ?
क) िवपणन संशोधना¸या शाखा थोड³यात ÖपĶ करा.
ÿ.३ खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे िलहा. (१६)
अ) घटना िवपणाची ÓयाĮी ÖपĶ करा.
ब) वैयिĉक मुलाखतीचे फायदे व तोटे ÖपĶ करा.
क) िवपणन संशोधनाची ÿिøया थोड³यात ÖपĶ करा.
ÿ.४ खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे िलहा. (१६)
अ) ÿाथिमक मािहती व दुÍयम मािहती यातील फरक ÖपĶ करा.
ब) तधÃयां¸या िनवचªनाचा अथª व महßव ÖपĶ करा.
क) िवपणन संशोधन अहवालातील घटक कोणते असतात ? munotes.in

Page 163

िवपणन संशोधनातील नवीन घटना
163 ÿ.५ खालीलपैकì कोणÂयाही दोन ÿijांची उ°रे िलहा. (१६)
अ) Óयवसाियक िवपणन संशोधन संÖथांचे फायदे व मयाªदा सांगा.
ब) úामीण िवपणन संशोधना¸या महßवाची चचाª करा.
क) िवपणन संशोधनाकåरता असलेली Óयवसाियक मूÐये ÖपĶ करा.
िवभाग २
ÿ.६ खालीलपैकì कोणÂयाही चार टीपा िलहा. (२०)
अ) बाजारपेठे संशोधन ड) संशोधन अहवाल
ब) संशोधन आराखडा इ) िकंमत संशोधन
क) सव¥±णांची तंýे फ) पुरवठा साखळी संशोधन

*****
munotes.in